پایگاه خبری سلامت
علی ابراهیمی
دکتر علی قنبری مطلق، متخصص سرطان و عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی با اشاره به بالا رفتن هرم سنی کشور است، گفت: «طی دو دهه آینده میزان بروز سرطان در ایران حدود 115 درصد افزایش خواهد داشت که این رقم بیشتر از متوسط جهانی است. البته در حال حاضر میزان شیوع سرطان در ایران از متوسط جهانی کمتر است.» حال در ادامه متن گفت‌وگوی ما با این متخصص سرطان را به مناسبت هفته ملی مبارزه با سرطان می‌خوانید.
: تعریف علمی سرطان چیست؟
در تعریف علمی سرطان گفته می‌شود که این عارضه وضعیتی است که در آن سلول‌های بدن انسان بر اثر به هم خوردن فرآیندهای طبیعی چرخه سلولی، توانایی تقسیم و تکثیر به‌صورت کنترل نشده‌ای را پیدا می‌کنند. درحالی‌که سلول‌های طبیعی بدن بعد از مدتی از بین می‌روند، اما سلول‌های سرطانی به دلیل تغییراتی که آنها رخ می‌دهد دچار به‌اصطلاح نامیرا می‌شوند و به‌صورت مهارگسیخته‌ای رشد کرده، تقسیم شده و ایجاد توده می‌کنند؛ بنابراین علت این امر جهش‌هایی است که در سطح سلولی ایجاد می‌شود و اینکه چرا این جهش‌ها ایجاد می‌شود هم به عوامل ایجادکننده سرطان برمی‌گردد.
: مهم‌ترین علل بروز سرطان کدام است؟
مهم‌ترین علت بروز سرطان بالا رفتن سن است به این معنی که هرچقدر سن فرد افزایش پیدا کند احتمال اینکه جهش‌ها رخ دهد افزایش پیدا می‌کند و به همین دلیل احتمال بروز سرطان در سنین بالا افزایش پیدا می‌کند؛ اما چرا موتاسیون یا همان جهش‌ها زیاد می‌شود؟ علت این است که سیستم ایمنی که سلول‌های سرطانی را از بین می‌برد در سن بالا به‌خوبی فعالیت نمی‌کند و همین امر سبب می‌شود که بروز سرطان افزایش پیدا کند.
البته به جز افزایش سن دو دلیل دیگر هم موجب افزایش احتمال بروز سرطان در افراد می‌شود. یکی از این دلایل شیوه زندگی ناسالم است و دیگری عوامل محیطی است. در بیان شیوه زندگی ناسالم می‌توان به افزایش وزن، کم‌تحرکی، مصرف دخانیات، مصرف الکل، مصرف غذاهای نامناسب و فست‌فودی و نیز آلودگی به برخی از عفونت‌ها اشاره کرد. همه این عوامل می‌توانند به ایجاد موتاسیون یا همان جهش سلولی منجر شوند. دسته دیگر عوامل بروز سرطان عوامل محیطی هستند که نمونه شایع و مهم آنها آلودگی هوا است.
: برخی معتقدند که سن ابتلا به سرطان در ایران هم کاهش یافته است. نظر شما چیست؟
آمار دقیقی در این خصوص وجود ندارد، اما به‌وضوح می‌بینیم که سن ابتلا به سرطان پستان کم شده است. یکی از دلایل کاهش سن ابتلا به سرطان در ایران آن است که نسبت جوان‌ها بیشتر است. در مثال سرطان پستان در ایران متوسط سن ابتلا به این نوع سرطان ۴۸ سال است درحالی‌که در کشورهای توسعه‌یافته دنیا این سن ۶۰ سال است. البته دلایل دیگری هم وجود دارد که قطعیت ندارد.
: انواع سرطان‌های شایع در ایران کدام‌اند؟
سرطان‌ها انواع مختلفی دارند که شایع‌ترین نوع آنها در مردان ایرانی پروستات و در زنان ایرانی پستان هست. از انواع دیگر سرطان‌های شایع در جمعیت ایرانی به‌طورکلی می‌توان به سرطان دستگاه گوارش و معده اشاره کرد. همچنین سرطان کولون یا همان سرطان روده بزرگ ازجمله سرطان‌های شایع در ایران است که در سال‌های اخیر شاهد بالا رفتن تعداد مبتلایان به این نوع سرطان در کشور هستیم. سرطان‌های دستگاه ادراری مانند پروستات و نیز سرطان مثانه را هم می‌توان ازجمله سرطان‌هایی نام برد که بروز و شیوع نسبتاً بالایی در ایران دارند. همچنین از بین سرطان‌هایی که بروز بالایی در ایران دارند می‌توان به سرطان تیروئید اشاره کرد که این نوع سرطان در بین زنان ایرانی بروز بالایی از خود نشان داده است.
: آیا پیش‌بینی در خصوص میزان شیوع انواع سرطان‌ها در سال‌های آینده وجود دارد؟
کار مشترکی در مرکز ملی تحقیقات سلامت و پژوهشکده انیستیتوکنسر انجام شده که بر اساس آن شایع‌ترین سرطان‌ها در ۱۵ سال آینده را بررسی کرده است. طبق نتایج این تحقیق در هر دو جنس سرطان پستان اول، تیروئید دوم و سرطان معده سوم است. در حال حاضر سرطان پستان بالاترین میزان شیوع سرطان در کشور را دارد. سرطان تیروئید در آینده بیشتر می‌شود. این در مقالات همه‌گیرشناسی هم وجود دارد. دلایل سرطان پستان مشخص است. مثلاً شیردهی زیر ۳۰ سال ابتلا به سرطان پستان را کم می‌کند یعنی طرف زیر ۳۰ سال بچه‌دار شده است و دارد شیر می‌دهد. درحال‌حاضر ریسک باروری بالای ۳۰ سال رفته است و حتی خیلی‌ها بچه‌دار نمی‌شوند. برخی هم داروهای القاهای باروری را استفاده می‌کنند که ریسک سرطان را بالا می‌برد. الآن ریسک سرطان پستان بین ۴۰ تا ۵۰ سال است و یک‌سوم زنان هم بیماری خوش‌خیم پستان دارند. ریسک سرطان پستان حدود ۱۰ درصد است و این تعداد بسیار بالایی است. دومین سرطان، سرطان معده است که مرگبار است. اکثراً در مراحل پیشرفته دیده می‌شود. علائم زیادی هم ندارد مثلاً دل‌پیچه خفیف می‌دهد. از این سرطان در آینده زیاد می‌شنویم.
: میزان شیوع انواع سرطان‌ها در طول زمان و در مناطق مختلف کشور چگونه خواهد بود؟
درباره بروز سرطان‌ها همه‌گیرشناسی یعنی تعداد موارد جدید در یک سال بسیار مهم است. متاسفانه در ۳ سال گذشته انتشار آمار سرطان به‌طور عجیبی انجام نشده است. در زمان حضور بنده در اداره سرطان وزارت بهداشت برنامه اجرایی آمار و انتشار سرطان‌ها بسیار خوب پیش می‌رفت، ولی اخیراً این آمار منتشر نمی‌شود. بر اساس برآوردها با سیر رشد ۵ درصدی حدود ۱۹۰ هزار مورد جدید سرطان در سال داریم که عدد مهمی است.
البته افزایش تعداد سرطان در همه دنیا اتفاق می‌افتد و در کشورهای درحال‌توسعه این موارد بیشتر بوده است. ما حداقل ۱۱۵ درصد افزایش سرطان در بین سال‌های ۲۰۲۰ و ۲۰۴۰ داریم درحالی‌که متوسط جهانی ۶۳ درصد است. این یعنی رشد افزایش موارد سرطان در ایران نزدیک به دو برابر متوسط جهان است. مهم‌ترین دلیل آن هم تغییرات هرم جمعیتی است. جمعیت معروف دهه ۶۰ در یکی دو دهه آینده تعداد سرطان را زیاد می‌کنند.
وقتی درباره مناطق صحبت می‌کنیم باید نوع سرطان را مشخص کنیم. در کشورهای مختلف تفاوت بروز سرطان به هرم جمعیت برمی‌گردد. امید به زندگی در ایران ۷۶ سال است. ولی در سیستان و بلوچستان این میزان ۶۰ سال است. اصولاً در سیستان و بلوچستان اغلب آدم‌ها به سنی که مبتلابه سرطان شوند، نمی‌رسند. این به معنی کاهش سرطان نیست بلکه به معنی تفاوت در هرم جمعیتی است. بر این اساس باید بر مبنای بروز استانداردشده سرطان حرف بزنیم نه تعداد ثبت سرطان.
در نقاطی از کشور ممکن است گاز رادون بیشتر باشد و درنتیجه برخی سرطان‌ها در آن مناطق بیشتر است. در استان کرمان بروز مثانه بالاتر است و باید بررسی شود با مصرف چه موادی مرتبط است. برخی سرطان‌ها در برخی مناطق به علت‌هایی که حدس می‌زنیم بالاتر است ولی نمی‌توانیم با قطعیت بگوییم مگر آنکه مطالعاتش منتشر شود.
: همواره درباره داروهای ضد سرطان یا واکسن‌ها اخباری می‌شنویم. این موارد چقدر امیدوارکننده است؟
بحث سرطان فقط برای ایران نیست. امروز هر ۳ ماه یکبار اطلاعات جدیدی درباره سرطان در مجلات علمی و مراجع منتشر می‌شود. الآن درمان‌ها خیلی پیشرفته شده است ولی اینکه چقدر برای ما سهل‌الوصول است بحث دیگری است.
: چرا با وجود اینکه پیشرفت‌های چشمگیری در درمان سرطان اتفاق افتاده هنوز مردم به‌شدت از سرطان می‌ترسند؟
دلایل مختلفی وجود دارد که بیماران ترس از سرطان داشته باشند. یکی تابوی درمان‌ناپذیر بودن سرطان است که از قرن‌ها پیش وجود دارد. در پنج دهه اخیر در دنیا پیشرفت‌های زیادی در تشخیص و درمان سرطان اتفاق افتاده است. نزد متخصصان امر، درمان سرطان ملموس است ولی آگاهی و دانش به‌درستی به مردم منتقل نشده است. در بین پزشکانی که با سرطان سروکار ندارند، این ترس درباره سرطان وجود دارد. ما به‌عنوان آنکولوژیستی که کار غیرجراحی انجام می‌دهیم برای اینکه متخصص جراحی را قانع کنیم که بیمار باید جراحی شود، کار سختی داریم. این تابوی درمان ناپذیر بودن باید به‌تدریج تغییر کند. اینکه تبلیغات می‌شود درمان سرطان یا داروی سرطان پیدا شده هم اشتباه است چون به این نگاه دامن می‌زند که هنوز درمان بیماری سرطان کشف نشده است. هر دارویی هرقدر هم موثر باشد قرار نیست به تمام نیازها پاسخ دهد.
در شرایط عدم قطعیت، شما درمان‌پذیرترین نوع سرطان را هم که داشته باشید، نمی‌شود تضمین کرد که تا آخر عمر این بیماری برنمی‌گردد. هرچند این احتمال خیلی کم باشد. آسیب‌های اقتصادی یا اجتماعی و خانوادگی که سرطان وارد می‌کند بسیار زیاد است. ممکن است بیمار از حمایت‌های کافی مالی، خانوادگی و اجتماعی برخوردار نباشد و از جامعه طرد شود. ممکن است بترسیم به بقیه بگوییم بیمار هستیم و این بار روانی زیادی به ما وارد می‌کند. بیماری مزمن سرطان ممکن است آسیب‌های زیادی به خانواده فرد بیمار وارد کند که طبیعتاً باعث ترس می‌شود.
: بعضاً شنیده می‌شود که بیماران سرطانی در فرآیند درمان به زیر خط فقر می‌روند. نظر شما در این خصوص چیست؟
شک نکنید کسی که مبتلابه سرطان می‌شود حتی اگر وضع مالی متوسط به بالا هم داشته باشد زیر خط فقر سقوط می‌کند چون هم هزینه شیمی‌درمانی بسیار بالاست، هم هزینه پرتودرمانی و هم جراحی افراد را زیر خط فقر می‌کشاند. مسئولان و بانیان امر باید در این خصوص همت کنند زیرا همه جا بیمارستان تخصصی نیست. امروز ما در برخی بیمارستان‌ها نوبت جراحی ۴-۵ ماهه داریم. برخی بیماران نمی‌توانند در نوبت بمانند و ناچارند هر چه دارند بفروشند و جای دیگری عمل کنند و این از سر ناچاری است. از سویی کسانی که در مراکز درمانی دولتی کار می‌کنند درآمد بسیار پایینی دارند. ما بارها خواهش کردیم آنها وارد آموزش شوند ولی نمی‌آیند. مردم هم فکر می‌کنند پول در جیب پزشکان می‌رود ولی واقعاً آنچنان پولی گیر پزشکان نمی‌آید زیرا درمان بسیار هزینه‌بر است. امروز حتی بسیاری از پزشکان می‌گویند سهم من را از هزینه درمان کم کنید و یا حتی برخی از پزشکان هزینه نمی‌گیرند زیرا معتقدند بیمار باید به بهترین شکل درمان شود. از سوی دیگر امروز بیماران زیادی صورت خودشان را با سیلی سرخ نگه می‌دارند و حتی بسیاری از افراد دسترسی به پزشکان دولتی هم ندارند.
بگذارید یک مثال هم از مقاله‌ای که اخیراً در مجله تخصصی world cancer report منتشر شده برای شما بزنم. این گزارش می‌گوید در ایران ۶۸ درصد از بیماران بعد از مبتلا شدن به سرطان دچار «هزینه‌های کمرشکن» می‌شوند؛ یعنی بیش از یک‌سوم درآمدهای خانوار صرف این بیماری می‌شود. اگر شما ۲۰ میلیون درآمد دارید و ماهانه ۷ میلیون را صرف چیزی کنید دچار هزینه‌های کمرشکن شده‌اید. یکی از مهم‌ترین دلایل این هزینه‌ها آن است که سرطان در ایران دیر تشخیص داده می‌شود. وقتی سرطان دیر تشخیص داده می‌شود درمان‌پذیری کاهش یافته و هزینه‌ها بیشتر شده و سال‌های ازدست‌رفته عمر افزایش می‌یابد. در همان مجله در سال ۲۰۲۰، گزارشی از investment case است که سوال کرده آیا در سرطان باید سرمایه‌گذاری کنیم یا نه؟ این گزارش می‌گوید اگر ۱۴۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری شود ۲۷۰۰ میلیارد دلار برگشت سرمایه دارد و باعث نجات ۷ میلیون نفر می‌شود.
: با این دیدگاه که سونامی سرطان در ایران در حال وقوع است موافق هستید؟
در خصوص این دیدگاه که سونامی سرطان در ایران وجود دارد بنده واقعاً تعریف سونامی در واژگان پزشکی را نمی‌دانم و نمی‌توانم به این پرسش پاسخ دقیق بدهم، اما باید این را مجدد بگویم که بروز سرطان در همه جهان در حال افزایش است و بیشترین میزان شیوع را کشورهایی دارند که هرم سنی آنها به سمت پیر شدن می‌رود. درنتیجه کشورهای توسعه‌یافته که به پیک هرم سنی رسیده‌اند کمترین میزان افزایش بروز سرطان را در دو دهه آینده خواهند داشت ولی کشورهایی که در دو دهه آینده افزایش هرم سنی را تجربه خواهند کرد بروز سرطان در آنها افزایش پیدا خواهد کرد؛ بنابراین میزان افزایش بروز سرطان در کشورهای درحال‌توسعه بالاتر خواهد رفت؛ لذا قاره افریقا و شرق مدیترانه جزو نواحی خواهند بود که بیشترین افزایش را خواهند داشت و ایران هم از این مسئله مستثنا نخواهد بود.
بازم هم تاکید می‌کنم که طی دو دهه آینده میزان بروز سرطان در ایران حدوداً 115 درصد افزایش خواهد داشت که این بیشتر از متوسط جهانی است. البته در حال حاضر بروز سرطان در ایران از متوسط جهانی پایین‌تر است ولی با توجه به تغییراتی که در آینده و آن هم عمدتاً درنتیجه بالا رفتن هرم سنی در کشور به وقوع خواهد پیوست شاهد بالا رفتن بروز سرطان در کشورمان از متوسط جهانی خواهیم بود.