پایگاه خبری سلامت
مریم‌سادات کاظمی
امروزه استفاده از سموم و آفت‌کش‌ها لازمه کشاورزی است و به‌جرات می‌‌توان گفت که انتظار تولید محصولات باکیفیت بدون این ترکیبات بعید به‌نظر می‌رسد. اما همانگونه که چنین ترکیباتی ضروری به‌نظر می‌رسند، استفاده بی‌رویه و انواع غیراستاندارد نه‌تنها برای سلامت انسان آسیب‌های جدی در پی دارد بلکه تهدید جدی محیط زیست نیز محسوب می‌شود. طی سالهای اخیر، پژوهش‌های متعددی در زمینه تولید سموم و آفت‌کش‌های سازگار با محیط زیست انجام شده و در بسیاری از کشورهای پیشرفته مورداستفاده است. اما متاسفانه این وضعیت در کشور ما هنوز به حد مطلوب نرسیده چنانکه چندی پیش خبری مبنی بر مرجوع‌شدن محموله‌های برنج خبرساز شد. بی‌توجهی به این مقوله با زمینه ساز آسیب‌های بسیاری برای سلامت مردم است و هزینه‌های هنگفتی به جامعه تحمیل می‌کند اما در ادامه این مطلب ببینیم که نظر متخصصان در این باره چیست؟!
فقدان نظارت و آموزش مهم‌ترین عامل استفاده بی‌رویه از سموم و کودهای شیمیایی است!
دکتر عبدالمجید شیخی
استاد اقتصاد کشاورزی
به‌طور کلی، بخش کشاورزی دارای پنج عمود خیمه یعنی به ترتیب منصب شامل پنج کارگزار اصلیِ تحقیقات، آموزش، اجرا، ترویج و بهره‌برداری می‌شود که در هماهنگی مطلوب می‌تواند اهداف این بخش را محقق سازد.
بزرگترین مجموعه تحقیقاتی متعلق به بخش کشاورزی است اما در بیشتر موارد، دستاوردهای تحقیقاتی به مرحله اجرا و بهره‌برداری نمی‌رسد. ناکارآمدی ارکان بعدی، خلاهای بزرگی در این حوزه، به‌ویژه فقدان بخش کارآمد اجرایی و ترویج ایجاد کرده‌است. بهره‌برداران و کشاورزان ارتباط مطلوبی با وزارت جهاد کشاورزی به‌عنوان متولی این امر ندارند. گرچه بخش عمده آموزش کشاورزی مربوط به دانشگاه‌هاست اما دانشجویان آشنایی کافی با کشاورزی عملی به‌شکل عملی ندارند و کشاورزی کاربردی را فرا نمی گیرند. بنابراین، بین آموزش و بهره برداران فاصله وجود دارد. همچنین، بخش تحقیقات نیز به‌صورت تقاضا و سفارش‌محور در خدمت چهار حلقه دیگر قرار ندارد و بزرگترین حلقه مفقوده ترویج است. اکثر دستاوردهای پژوهشی در قالب کتاب و جزوه بایگانی می شوند. سرمایه گذاری در تحقیقات نیز ناچیز است بطور مثال می بایستی تاکنون همه آفت‌کش‌های زیست‌بومی جایگزین آفت‌کش‌های شیمیایی می شدند.
آلودگی بسیاری از محصولات کشاورزی ما به سموم شیمیایی
در بررسی که حدود ده سال پیش با نمونه‌گیری آزمایشگاهی از 25 محصول در میادین میوه و تره‌بار صورت گرفت، مشخص شد که همه محصولات آلوده به سموم شیمیایی بیش از حد استاندارد هستند. به‌عبارتی، علاوه بر اینکه غذای کامل مثل نان کامل با آرد کامل و یا محصولات طبیعی غیرتراریخته و روغن‌های سالم مانند روغن زیتون در دسترس عموم جامعه نیست، بسیاری از محصولات کشاورزی نیز به این سموم و کود های شیمیایی آلوده شده‌اند.
یکی از دلایل این است که کارشناسان ترویج برای آموزش میزان لازم سم و آفت‌کش به کشاورزان در مزارع حضور ندارند. همچنین بخش عمده کشاورزان مسن، کم‌سواد و در نقاط دورافتاده هستند یا کشاورزی به‌شکل خرده مالکیتی است که هزینه‌های ارتباط گیری با متولی و تجهیز زمین و تهیه نهادههای مناسب و سالم را دچار مشکل می‌کند. مجموعه این عوامل موجب شده تا کنترل لازم در زمینه استفاده از نهادههای کشاورزی وجود نداشته باشد.
از همین‌رو، آفت‌کش‌ها بی‌ضابطه استفاده می‌شوند در حالی‌که اگر وزارتخانه یا نهادی کارآمد ( چون ناظرین سرمزرعه) با عملکرد موثر متولی این امر بود و سرمایهگذاری در زمینه جایگزینی آفت‌کش‌های زیست‌بومی یا بیولوژیک انجام می شد، از چند سال پیش این مشکل برطرف شده بود.
نبود نظارت و کارشناسی خلا جدی در حوزه کشاورزی
آنچه در سالهای اخیر باعث کاهش استفاده از کودها و آفت‌کش‌های شیمیایی شده فقط افزایش قیمت این نهاده ها بوده است که این روش مطلوبی نیست زیرا هزینه تمام‌شده تولید را بالا می برد، درآمد کشاورز، قدرت خرید مصرف‌کننده و دسترسی به غذای کافی و سالم کاهش می‌‌یابد. مهم‌ترین راهکار اصولی و موثر، ترویج و حمایت‌های تحقیقاتی و تامین نهادههای سالم مانند آفت‌کش‌های طبیعی به‌جای آفت‌کش‌های شیمیایی، تامین کود طبیعی، آموزش روش‌های باروری زمین به‌جای استفاده از کودها و سموم شیمیایی است که مستلزم حمایت‌های همه‌جانبه از بخش کشاورزی خواهد بود.
در کشور ما هنوز الگوی کشت تعریف‌نشده و آنچه در این دو سال اعلام شده هنوز ناقص است و نیاز به جامعیت و شمولیت هماهنگ بخش زراعی و باغی دارد تا بتوان محصولات طیّب (یا ارگانیک) را تولید و عرضه کرد.
در حال‌حاضر، کشورهایی مانند ترکیه و جنوب شرقی آسیا مانند تایلند، مهم‌ترین کشورهای عرضه‌‌کننده محصولات حلال هستند در حالی‌که این مساله در ایران مغفول مانده است. در آموزه‌های دینی ما همواره بر مصرف غذای حلال و طیّب تاکید شده اما به‌رغم تاثیر استفاده از سموم شیمیایی بر کیفیت موادغذایی همچنان این ترکیبات به‌طور گسترده استفاده می‌شوند. در این میان، ضعف کارگزاری و نبود نظارت‌های کافی کارشناسی در سطح کشاورزی موجب استفاده بی‌رویه از سموم و آفت‌کش‌های شیمیایی شده است.
بهدلیل ضعف کارگزاری ترویج این نظارت خیلی ضعیف است یا وجود ندارد. بهره‌برداران بخش کشاورزی عمدتا میانگین سنی بالاتر از 59 سال دارند و دسترسی و تامین هزینه ارتباط با کارشناسان را ندارند. تحقق ارتقای کشاورزی مستلزم اقدامات و حمایت‌های جدی دولت مانند تجمیع زمین‌های کشاورزی، آموزش‌های مستمر و حمایتی در جهت استفاده از تجهیزات از جمله آبیاری نوین است. لازمه این کار تدوین قانون جدیدی برای تجمیع اراضی خُرد است. ترکیب سنی و سواد کشاورزان در قالب تشکلهای جدید با بضاعت دانش روز نیز باید در جوف این قانون جدید دیده شود زیرا هزینه تمام شده قطعات کوچک بالاست و خلاف اصل اقتصاد مقیاس است.
آلودگی آب، خاک و هوا مانع اصلی تولید محصولات ارگانیک
بهدلیل فقدان طرح آمایش زمین در کشور، اراضی مناطق مختلف به‌خصوص اراضی شمال کشور در سه استان سرسبز تغییر کاربری داشته است.
نهضت منحوس ویلاسازی از زمان رژیم شاهنشاهی با تخریب اراضی بهشت شمال با انگیزه تامین رفاه مرفهین شمال شهرنشین تهران و سایر مناطق منجر به خسارت جبران‌ناپذیری به منابع ملی کشور شده است و در درجه دوم تغییر کشت برنج به محصولات غیرضروری خسارت دیگری به بار داشته است.
از جمله کشت باغات غیراقتصادی و محصولات غیربومی مانند کیوی یا محصولات غیراساسی مانند گل‌های شاخه بریده و درختان غیرمثمر به‌جای درختان ارزشمندی نظیر زیتون شده است.
از طرفی، طرح‌های صنعتی آلوده‌کننده محیط زیست و تولید حجم انبوه زباله‌ها در شمال کشور در کنار استفاده بی‌رویه از سموم و آفت‌کش‌های شیمیایی عامل آلودگی آب، خاک و حتی هوا شده است. متاسفانه، برنامه آمایشی شمال کشور در مسیر غلطی هدایت شده است. به قصد تامین مشاغل جمعیت آزاد شده و جدید سعی کرده‌اند با انتقال صنایع آلوده‌ساز مازاد جمعیت را در خط فوقانی رشته کوه البرز مشغول فعالیت کنند در صورتی که برنامه برتر انتقال مازاد جمعیت آماده به کار به خطه تحتانی رشته کوه البرز بوده و برای این منظور می‌توانستند آب موردنیاز کشاورزی و صنعتی و شرب را به خطه تحتانی منتقل کنند و سرمایه بی‌بدیل بهشت بی‌همتای شمال را به این وضعیت اسف‌بار دچار نکنند که امروز هم آب، خاک و هوا دچار آلودگی شوند.
به همین‌دلیل نمی‌‌توان انتظار تولید محصولات ارگانیک داشت و در واقع، عرضه این محصولات جنبه تبلیغاتی دارد تا واقعیت. در کل، محصول طیّب (ارگانیک) باید با ضوابط آزمایشگاه رسمی با شاخص‌های سلامت اثبات شود.
ضمن اصرار بر مطالبه تولید غذای سالم در کشور، این آزمایشگاه‌ها نیز باید جزو مطالبات ما و تمام آحاد مردم از مسئولین باشد. لذا مضافا اطمینان از تولید چنین محصولاتی نیاز به تاسیس آزمایشگاه رسمی در حد پزشکی قانونی توسط وزارت بهداشت و درمان دارد تا بتوان هم محصولات نهایی را در اختیار مصرف‌کننده قرار داد و هم نهادههای سالم را در اختیار کشاورزان گذاشت و آنها را ترغیب به تولید چنین محصولاتی کرد تا بهترین و سالم‌ترین مواد غذایی در اختیار مردم قرار گیرد.
ارتباط مستقیم غذا با سلامت مصرف‌کننده
دسترسی به غذای سالم حق مسلم مردم جامعه است که نیاز به مطالبه از طریق نمایندگان و متولیان امر دارد. ضمن اینکه تولیدکنندگان نیز باید توسط نهادهایی مانند سازمان استاندارد، جهاد کشاورزی و وزارت بهداشت ملزم به تامین غذای سالم شوند.
سرمایهگذاری در جهت تولید و عرضه مواد غذایی سالم هزینه نیست بلکه ضرورت است. مصرف غذاهای ناسالم مانند محصولات تراریخته زمینه‌ساز بروز بیماری‌های مختلف مانند مشکلات گوارشی، بیماری‌های قلبی و تنفسی، حساسیت‌ها و.. می‌شود. بنابراین، جلوگیری از ورود و عرضه محصولات تراریخته و دستکاری ژنیتکی به کشور به‌طور جدی باید موردتوجه باشد.
در حال‌حاضر، چهل کشور توسعه‌یافته تولید، توزیع، صادرات، واردات، نگهداری و مصرف این محصولات را ممنوع کرده‌اند اما متاسفانه هنوز در کشور ما عرضه می‌شود که هزینه‌های جدی را در آینده به جامعه تحمیل خواهد کرد که کمترین آن کاهش فرزندآوری، پیری جمعیت و مرگ تدریجی است.