علی ابراهیمی
دکتر زهرا قربانی، مدیرکل دفتر سلامت دهان و دندان وزارت بهداشت در گفت‌وگو با سلامت به تشریح آخرین وضعیت سلامت دهان و دندان ایرانیان پرداخت و از برنامه‌ریزی‌های این وزارتخانه برای آغاز پیمایش کشوری بررسی وضعیت سلامت دهان و دندان تمام گروه‌های سنی خبر داد. در ادامه متن این مصاحبه را می خوانید.

: در حال حاضر وضعیت سلامت دهان و دندان ایرانیان چگونه است؟
آخرین پیمایش کشوری بررسی وضعیت سلامت دهان و دندان تمام گروه‌های سنی در سال 1391 انجام شده است و در حال حاضر ما در تدارک پیمایش جدید هستیم. در پیمایش سال 1391 آمار و اطلاعات کودکان 6 ساله و 12 ساله موجود است که دو سن مهم از لحاظ سلامت دهان و دندان به شمار می‌رود. بر اساس اطلاعات جمع‌آوری شاخص DMFT همان تعداد دندان پوسیده، کشیده شده و پرشده برای دندان‌های شیری در بچه‌های 6 ساله رقمی حدود 5/5 است. طبق این آمار تقریباً بچه‌های 6 ساله ما 6 دندان پوسیده یا از دست رفته یا پرشده دارند.
بیش از 85 درصد از این شاخص مربوط به پوسیدگی است یعنی متاسفانه درمان خوب انجام نمی‌شود و دندان‌ها به‌صورت پوسیده و درمان نشده باقی می‌مانند. وقتی این بچه‌ها در دوران دبستان که به دوران دندانی مختلط معروف است و دندان‌های شیری به‌مرور میفتند و دندان‌های دائمی درمی‌آیند، می‌رسند ما شاخص DMFT را برای دندان‌های دائمی در 12 سالگی محاسبه می‌کنیم یعنی دندان‌هایی که تازه درآمده ‌است؛ متاسفانه آمار برای کودکان 12 ساله ما 2 است و این یعنی بچه‌ها به‌صورت متوسط 2 دندان خراب در دهانشان دارند. آمار موجود آمار خوبی نیست. البته شاخص در استان‌های مختلف با هم متفاوت است مثلاً در استان کردستان اخطارهای بیشتری گزارش شده و در بعضی استان‌ها مثل تهران اوضاع بهتر است. در سطح کشور هم نابرابری داریم و ‌متاسفانه شاخص‌ها وضعیت مناسبی ندارند و نشان‌دهنده این است که بچه‌ها هم در دوران دندان‌های شیری و هم در دوران دندان‌های دائمی وضعیت مناسبی ندارند.
از لحاظ آمار شاخص دندان‌های بدون پوسیدگی متاسفانه شاخص کمتر از 15 درصد است. یعنی کمتر از 15 درصد بچه‌های 6 ساله ما بدون پوسیدگی هستند درصورتی‌که در بسیاری از کشورهای دیگر خصوصاً کشورهایی که الگوهای پیشگیری خوبی را در دستور کارشان قرار داده‌اند، این شاخص خیلی بهتر است.
درباره کودکان 3 ساله آمارمان قدیمی‌تر است که آن ‌هم قابل‌تامل است. شاخص پوسیدگی دندان بچه‌های 3 ساله ما طبق تحقیق که حدوداً 20 سال پیش انجام شده حدود 8/1 (یک و هشت‌دهم) است؛ یعنی 8/1 دندان پوسیده دارند. مطالعه‌ای که در سال 1397 در منطقه‌ای ‌از ورامین انجام شده شاخص 69/2 (دو و شصت‌ونه صدم) است؛ یعنی حدوداً 3 دندان. همه این مطالعات نشان‌ می‌دهند که از ابتدا که دندان بچه‌ها رشد پیدا می‌کند تحت تاثیر پوسیدگی قرار می‌گیرد که این تاثیرات بدی بر سلامت بدن این افراد می‌گذارد و متاسفانه بر رشد و تکامل بچه‌ هم تاثیر می‌گذارد.

: نتایج تحقیقات حاکی از آن است که شرایط در گروه‌های سنی و در شهرها و استان‌ها مختلف است. علت این تفاوت‌ها چیست؟
بیماری‌های دهان جزء بیماری‌های غیرواگیر طبقه‌بندی می‌شود. در تمام دنیا مشخص شده‌ که در بیماری‌های غیرواگیر 75 درصد از سهم عوامل ایجادکننده بیماری مربوط به عوامل اقتصادی، اجتماعی است. وضعیت جامعه از لحاظ آب، بهداشت و حتی عدالت و اقتصاد و اجتماعی بر بیماری‎ها تاثیر دارد. فقط 25 درصد موارد را می‌توانیم از راه نظام سلامت رفع کنیم. رفتارهای افراد هم خیلی اهمیت دارد ولی رفتارهای افراد معلول عوامل اقتصادی و اجتماعی هستند. بی‌سوادی می‌تواند باعث شود بهداشت دهان جدی گرفته نشود یا تغذیه سالم نباشد. وضعیت اقتصادی ضعیف ممکن است دسترسی ما را به وسایل بهداشت فردی و تغذیه‌ مناسب کم کند. اگر فرد متوجه شود، پوسیدگی به چه مقطعی رسیده است، برایش کاربردی خواهد بود.

: عوامل موثر بر پوسیدگی  کدام هستند؟
اگر بخواهیم دو عامل بسیار مهم را معرفی کنیم یکی باکتری‌ها و دیگری قند مصرفی یا اسیدها هستند. ما گاهی دقیقاً اسید را مصرف می‌کنیم مثلاً برخی افراد آبلیمو یا چیزهای خیلی ترش و اسیدی استفاده می‌کنند و مستقیماً اسید را روی دندان می‌آورند که باعث می‌شود مواد معدنی از روی دندان برداشته شود. اگر بخواهیم کاری کنیم که دندان‌هایمان پوسیده نشود، اولاً باید پلاک میکروبی را از روی دندان‌هایمان برداریم. چطور این کار را می‌کنیم؟ با مسواک زدن و نخ دادن کشیدن میکروب‌ها از روی دندان‌ها برداشته می‌شود، اما ما نمی‌توانیم دائماً مسواک بزنیم. نهایتاً هر کسی می‌تواند روزی 3 بار و هر بار به مدت 2 دقیقه و به روش صحیح بر تمام سطوح دندان‌ها مسواک بزند ولی در بقیه مواقع هم میکروب‌ها روی دندان‌ها می‌نشینند و ما نمی‌توانیم دائماً مسواک بزنیم. راه بهتر و اصولی‌تر که اهمیت دارد کاهش مصرف قند است. کاهش مصرف قند یعنی میکروب‌ها از طریق غذا وارد دهان نشوند. چطور این کار را انجام دهیم؟ ما باید هم به مقدار کمتر و هم دفعات کمتر قند مصرف کنیم. از نگاه دندانپزشکی گفته می‌شود که اگر قرار است 5 شیرینی بخوریم، بهتر است هر 5 تا را با هم بخوریم نه اینکه هر نیم ساعت یک ساعت یکبار یک شیرینی بخوریم؛ چون دفعات حمله میکروبی به دندان‌هایمان کاهش پیدا می‌کند.
قبلاً قندها کاملاً مشخص بودند و با خوردن ماده‌ قندی می‌دانستیم یک چیز شیرین ‌خورده‌ایم، اما در حال حاضر آنقدر محصولات فرآوری شده‌ای در بازار وجود دارد که شیرین نیستند. مثلا چیپس که وقتی در ترکیب با بزاق دهان قرار می‌گیرند و نشاسته‌شان تبدیل به قند می‌شود بسیار پوسیدگی‌زا است. قند میوه‌ای که در لواشک‌ها است و به دندان می‌چسبد هم باکتری‌زا است. وقتی گفته می‌شود که قند مصرف نکنید نباید تصور شود که من یک شیرینی یا قند می‌خورم، باید دقت کنیم قند پنهان در بسیاری از محصولات غذایی مخصوصاً محصولاتی که آماده از سوپرمارکت تهیه می‌کنیم وجود دارد. ما باید به کودکانمان آموزش دهیم که برچسب تغذیه‌ای را بخوانند. پدر و مادرها باید در انتخاب و خرید محصولات غذایی به برچسب تغذیه‌ای توجه کنند. وقتی می‌بینند قند زیاد است بدانند که نه‌تنها باعث پوسیدگی دندان می‌شود بلکه باعث بی‌خوابی که آفت بزرگ نسل جدید است، دیابت و دیگر بیماری‌ها هم می‌شود. اقدام دیگری که می‌توان برای تقویت دندان‌ها در مقابل حمله اسیدی انجام داد، تقویت ساختار دندان است. تقویت ساختار دندان به‌وسیله فلوراید انجام می‌شود. وقتی فلوراید استفاده می‌کنیم، در حقیقت ساختار قوی‌تری را روی دندان‌ها می‌کشیم که حمله‌های اسیدی دیرتر اثر کنند و مواد معدنی را از بین نبرند و دندان‌ها را سوراخ نکنند.

: موضوع وراثت چه اندازه بر سلامت دندان‌ها اثر دارد؟ باور عمومی وجود دارد که گفته می‌شود برخی خانوادگی دندان‌های خوبی دارند یا خانوادگی مشکل دندان دارند. آیا این علمی است؟
وراثت هم مثل سایر بیماری‌ها نقش دارد، اما نقشش به اندازه رفتارها زیاد نیست. اصلاً سوال این است که پرداختن به وراثت چه کمکی به ما می‌کند؟ جز این‌که مسئولیت را از سر خود باز می‌کنیم و بگوییم جنس دندان‌هایم همین است. درصورتی‌که قسمت مسئولیت خودمان که مراقبت شخصی و مراجعه به دندانپزشک است را در نظر نمی‌گیریم. وراثت نقش دارد و نقشش مشخص است و مقالات هم نشان می‌دهند، اما نه به قدری که فکر کنیم اگر دندان خراب داریم، محکوم هستیم که دندان‌هایمان را از دست بدهیم. به‌هرحال مراقبت و روتین‌هایی که انجام می‌دهیم، مراجعه به دندانپزشک و تغذیه بسیار زیاد می‌تواند اثر بگذارد. حتی در افرادی که به دلیل وراثت آسیب‌پذیری بیشتری دارند با مراقبت بهتر می‌توانند دندان‌هایشان را نگه‌ دارند.

: پوشش بیمه‌ای خدمات دندانپزشکی سال‌های سال است که مغفول مانده و بسیاری دندانپزشکی و بیمه دندان را لوکس می‌دانند. البته در سازمان‌های بیمه‌گر هم رغبتی وجود ندارد. به نظر شما این پوشش می‌تواند آمار را بهبود بخشد و مراجعات را تسریع کند؟
شایع‌ترین بیماری غیر واگیر در دنیا پوسیدگی دندان است. این بیماری قابل پیشگیری است. وقتی می‌گوییم شایع‌ترین بیماری یعنی از 100 بچه کلاس اولی ما 85 نفرشان دندان‌ خراب دارند. بیمه زمانی می‌تواند ریسکی را قبول کند که تا این اندازه زیاد نباشد. شما بیمه سکته قلبی را در نظر بگیرید. مثلاً سالیانه از 100 نفر چند نفر سکته قلبی دارند؟ بیمه می‌تواند حق بیمه را از همه بگیرد و تضمین کند اگر کسی سکته یا تصادف کرد سهم او را پرداخت می‌کند. جایی که خطر نزدیک به 100 درصد است، بیمه نمی‌تواند نقش همیشگی‌اش را ایفا کند. باید حق بیمه بسیار بالایی بگیرد که دوباره مردم نمی‌توانند پرداخت کند. معمولاً اگر بیمه‌های پایه یا تکمیلی، پولی پرداخت می‌کنند از پولی است که از سایر بیمه‌ها به دست می‌آورند و برای دندانپزشکی هزینه می‌کنند. خطر دندانپزشکی 100 درصد و هزینه‌هایش بسیار گران است. مشکلی که درباره بیمه دندانپزشکی داریم فقط مختص به کشور ما نیست و تقریباً همه کشورهای دنیا به آن مبتلا هستند. به دلیل اینکه هزینه مواد دندانپزشکی و پرسنل بسیار بالا است و بیمه‌ها از پس پوشش کامل هزینه دندانپزشکی برنمی‌آیند و خطرش بالا است.

: راه چاره چیست؟
ما ابتدا باید پیشگیری را قبل از درمان در نظر بگیریم. باید به خانواده‌ها طوری آموزش دهیم که بتوانند بچه‌های بدون پوسیدگی دندان بزرگ کنند. وقتی مقدار ریسک پوسیدگی کم شود هم بیمه‌ها می‌توانند وارد عمل شوند و هم خانواده‌ها می‌توانند از پس هزینه‌ها بربیایند. در حال حاضر بیمه‌های پایه ما خدمات محدودی از دهان و دندان را برای گروه‌های خاص که شامل اطفال‌ هستند را مورد پوشش قرار می‌دهد؛ اما متاسفانه با توجه به اینکه 90 درصد خدمات دندانپزشکی در بخش خصوصی ارائه می‌شود و آنها با بیمه‌های پایه قرارداد ندارند، خدمت زیر نظر بیمه به عموم مردم ارائه نمی‌شود. البته مطالعات نشان داده کسانی که بیمه‌های تکمیلی دارند از خدمات دندانپزشکی بیشتر استفاده می‌کنند چون جبران خسارتشان انجام می‌شود. مگر چند درصد از افراد می‌توانند از بیمه‌های تکمیلی استفاده کنند؟ بنابراین مشکل بیمه وجود دارد و ما هم به‌عنوان وزارت بهداشت پیگیر هستیم که هر تا جایی که بتوانیم پوشش خدمات بیمه‌ای را افزایش دهیم. بیمه‌ها با حساب‌وکتاب خاصی هر خدمتی را پوشش می‌دهند. با توجه به منطقی که اشاره کردم چنین خدمتی حداقل به‌زودی در دسترس نخواهد بود مگر اینکه ما بتوانیم در نسل جدید تعداد بچه‌های بدون پوسیدگی‌مان را بیشتر کنیم تا تعداد بیمار کم شود و بیمه‌ها بتوانند مدیریت کنند.

: مشکلات و عوارضی که بیماری‌های دهان و دندان می‌تواند برای نظام سلامت داشته باشد بسیار زیاد است. برای مثال مشکلات گوارشی، قلب و عروق، دیابت و ... که بسیاری اوقات در نتیجه پوسیدگی ساده دندان ایجاد می‌شوند. فکر نمی‌کنید که نظام سلامت باید به پیشگیری در این بخش اهمیت بیشتری بدهد تا در چند سال آینده دچار سیل عظیمی از افرادی که بیماری‌های گوارشی و دیگر بیماری‌ها را دارند، نشویم؟
شما درست می‌فرمایید و من در تایید فرمایشات شما می‌گویم که بیماری‌های دهان و دندان کاملاً با بیماری‌های سیستمی در ارتباط است. ما مطرح کردیم که اگر می‌خواهیم حتی سکته در سنین پایین را کم کنیم باید عفونت‌های دهان را کنترل کنیم. کسانی که دیابت دارند، در صورت داشتن مشکلات دهان، در کنترل قند خون چالش خواهند داشت. مساله مهم‌تر مساله سالمندی است. 50 درصد سالمندان ما بدون دندان هستند؛ درنتیجه تغذیه‌، طول عمر و کیفیت زندگی‌شان دچار مشکل خواهد شد.
وزارت بهداشت در مراکز جامع خدمات سلامت، خدمات دولتی را با قیمت‌های کمتر ارائه می‌دهد. البته این خدمات کم پوشش است و باید خدمات بیشتری به گروه‌های بیشتری ارائه شود. در حال حاضر با توجه به بضاعت بخش بهداشت دولت بیشتر خدمات برای گروه‌های هدف که خانم‌های باردار و کودکان هستند، ارائه می‌شود. البته برای بقیه گروه‌های سنی دیگر خدماتی مثل جرم‌گیری، پر کردن در مراکز بهداشتی درمانی خودمان با قیمت‌های خیلی کمتر انجام می‌شود، ولی ما همچنان نیاز داریم؛ زیرا حل مشکلات دهان و دندان پیشگیری از وضعیتی بدتر است و ما با توجه به بضاعتی که وزارت بهداشت و بیمه‌ها دارند، روی این موضوع کار می‌کنیم و تمام تلاشمان را می‌کنیم که در این مورد اقدامات خوبی داشته باشیم تا مردم بتوانند از خدمات دندانپزشکی بهره‌مند شوند.

: قرار بود مراکزی تحت عنوان «مراکز تجمیعی ارائه خدمات دندانپزشکی» احداث شود که در حد طرح باقی ‌ماند و به تاریخ سپرده‌ شد. چرا طرح‌هایی ازاین‌دست برای دولت‌ها اهمیت چندانی ندارند؟
در این مورد نمی‌توانم توضیح خاصی بدهم و درست می‌فرمایید. مساله‌ای که وجود دارد این است که ما به توسعه پایدار نیاز داریم تا کاری که انجام می‌شود باقی بماند و قائم به فرد و یک بودجه موقت نباشد. متاسفانه با توجه به تغییراتی که در نیروی انسانی و منابعمان اتفاق می‌افتد طرح‌هایمان به شکل مقطعی شروع می‌شوند و ناتمام باقی می‌مانند. من حرف شما را در این مورد قبول دارم و حداقل در این مورد تلاش خودم بر این است که اگر می‌خواهم کاری انجام دهم به ماندگار بودن و ادامه پیدا کردنش فکر کنم.

:برای بیماری‌هایی مثل قلب و عروق، فشارخون و دیالیز و ... سند تحول سلامت وجود دارد. آیا فکر نمی‌کنید که باید برای بخش دهان و دندان هم چنین سندی تدوین شود تا تغییر مدیران نتواند مسیر را تغییر دهد؟
در زمان دکتر قاضی‌زاده هاشمی سند تحول سلامت دهان آماده شد و ما هم جزء تیم بودیم، اما متاسفانه آن سند به‌صورت دستورالعمل اجرایی و طرح‌ها و برنامه‌هایی که پیگیری و ارزیابی‌اش مشخص باشد، درنیامد. ما در دفتر سلامت دهان دو برنامه داریم که در مسیر عملیاتی شدنش پیش می‌رویم. با توجه به اینکه 3 ماه نشده است که من آمده‌ام، برنامه داریم بچه‌هایی که از سال آینده به دنیا خواهند آمد، چکاب کنیم که آنها را بدون پوسیدگی بزرگ کنیم. البته ما می‌دانیم اقداماتمان هیچ ‌وقت نمی‌تواند بخش مربوط به وضعیت اقتصادی اجتماعی را کامل پوشش دهد، ولی می‌تواند به نحو چشمگیری وضعیت فعلی را بهتر کند.
برنامه دومی که برنامه عملیاتش در حال تکمیل است برنامه مدارس دوست‌دار سلامت دهان است؛ که ما با توجه به اینکه دندان‌های دائمی بچه‌ها در دوران مدرسه و دبستان رشد پیدا می‌کند و نقطه اثر ما برای اینکه بتوانیم عادات بهداشتی مناسب را برای بچه‌ها نهادینه کنیم و کارهای پیشگیرانه را شروع کنیم قطعاً مدرسه است، با آموزش و پروش در سال گذشته تفاهم‌نامه نوشتیم. در سال گذشته بین وزیر آموزش‌وپرورش و وزارت بهداشت برای خدمات سلامت دهان تفاهم‌نامه منعقد شده و در حال حاضر به‌صورت عملیاتی برای آموزش و پیشگیری و ارائه خدمات دندانپزشکی برای کودکان مدرسه‌ای در حال پیشبرد است. البته برنامه‌های دیگری را هم در دست اقدام داریم. برای سالمندان، افراد کم‌توان مانند معلولین که مورد غفلت واقع شده‌اند و افراد محروم که با استفاده از کمک نیروهای داوطلب و خیرین و... می‌خواهیم کارها را به‌صورت سازماندهی شده و با کمک دولت ارائه دهیم. باز هم تاکید می‌کنم ما می‌خواهیم برنامه ماندگار باشد نه اینکه یک ‌بار تعدادی دندان پرکنیم و تمام. در این صورت تاثیری نخواهد داشت چون دوباره همان دندان از جای دیگر و یا دندان‌های دیگر خراب خواهند شد. ما باید آموزش، پیشگیری و درمان را با هم داشته باشیم تا بتوانیم به یک نتیجه ماندگار برسیم.

: سرانه دندانپزشک در کشور ما چگونه است؟
طبق آمار در برخی استان‌ها به ازای هر 100 هزار بیمار 3 دندانپزشک داریم که این بسیار پایین است. سرانه توزیع هم بسیار بد است زیرا در تهران و شهرهای بزرگ بیش از 116 پزشک و در شهرهای کوچک‌تر 3 دندانپزشک داریم که توزیع عادلانه‌ای نیست.  البته کشور ما از لحاظ سرانه دندانپزشک در برابر جمعیت وضعیت خوبی در بین سایر کشورها دارد، اما مشکل ما تجمع بسیار زیاد دندانپزشکان در شهرهای بزرگ مثل تهران است. آمار را کاملاً به درستی گفتید. ما در برخی استان‌ها متاسفانه وضعیت بسیار بدی داریم و تعداد دندانپزشک نسبت به جمعیت بسیار کم است. دولت تمهیداتی را هم درباره این قضیه در سال‌های گذشته انجام داده است. مثلاً نیروهای طرح که دندانپزشکانی هستند که درسشان تمام می‌شود باید حداقل به مدت 2 سال در مناطقی که دولت از آنها می‌خواهد شروع به خدمت کنند. همچنین در سال‌های گذشته نیروهایی را از مناطق محروم، نیروهای بومی و عدالت آموزشی را در کنکور سراسری وضع کردند که این افراد تعهد 9 ساله به استانی دارند که از آنجا آمده‌اند و معمولاً هم با رتبه‌های بالاتر و با سهمیه قبول می‌شوند و تعهد می‌دهند که تا 9 سال در آن استان بمانند و کار کنند. متاسفانه افراد زیادی هم گرفته شده ولی در اجرا مشکلاتی وجود دارد. البته برای دندانپزشکان هم سخت است و برخی از دندانپزشکان با وجود تعهدی که در ابتدا داده‌اند، متاسفانه به منطقه مشخص شده برنمی‌گردند. البته که آنجا هم مشکلاتی وجود دارد که ما باید برایشان بستر و محیط مناسبی فراهم کنیم و تسهیلات و شرایط کاری مناسبی ایجاد کنیم.

: موضوع درآمدیشان هم مطرح است؟
بله متاسفانه این مساله مهمی است که داریم. در برخی مناطق دورتر متاسفانه دندانپزشکان ماندگاری ندارند. ما درباره مشکلات و دلایل با خود دندانپزشکان جلساتی داریم که ببینیم چه مشکلاتی وجود دارد که تا جای ممکن رفع کنیم. ممکن است که ما به این نتیجه برسیم که در برخی مناطق دندانپزشک راه‌حل ارائه خدمت نیست. شاید مجبور شویم که از نیروهای حد واسط یعنی نیروهای آموزش خاص استفاده کنیم؛ یعنی کسانی که دندانپزشک نیستند ولی می‌توانند خدماتی که می‌خواهیم را در مراکز مربوطه که دورتر هستند، ارائه دهند. البته دندانپزشک به تعداد کافی در کشور داریم، اما باید در توزیع دندانپزشکان به تامین رضایت شغلی در آنها فکر کنیم. ممکن است در برخی موارد ما به راه‌حلی غیر از دندانپزشک برای ارائه خدمات استاندارد و پیشگیری استفاده کنیم.

: می‌خواهید از گروه‌های پایه استفاده کنید؟
در گذشته نیروهای بهداشت دهان و دندان بودند که در حال حاضر این نیروها را نداریم، در زمان دکتر قاضی‌زاده هاشمی تکنسین‌های سلامت دهان در مقطع کاردانی برای برخی خدمات ساده و پیشگیرانه دندانپزشکی تربیت شدند تا در همان استان‌هایی که اتفاقاً مشکل داریم مستقر شوند. ما باید دوباره یک بازتعریفی برای خدمات مدنظرمان داشته باشیم و دوباره روی این قضیه کار کنیم. اتفاقاً ما نمی‌خواهیم این افراد دندانپزشک شوند زیرا به‌قدر کافی دندانپزشک داریم بلکه ما نیروهایی می‌خواهیم که بتوانند خدمات استاندارد و غیرتخصصی را به افراد بومی هر منطقه ارائه دهند.

: آیا نیاز به تربیت نیروی انسانی دارید یا اینکه نیرو دارید و فقط باید فراخوان بدهید؟
همان نیروها که 1300 نفر هستند را می‌توانیم فراخوان دهیم. همچنین باید از تجربیات گذشته درس بگیریم. شاید آن زمان نیروهای بهداشت‌ که در سال 1360 تربیت شدند و با توجه به کمبود نیروی دندانپزشک راه‌ حل خوبی بودند. متاسفانه همه آنها بعداً دندانپزشک شدند چون تبصره قانونی داشتند که می‌توانستند بعد از تعهدشان با شرکت در آزمونی دندانپزشک شوند. بهداشت‌کاران آن زمانی که کار می‌کردند بسیار مفید بودند، اما متاسفانه زمانی که دندانپزشک شدند دیگر کارایی مدنظرمان را نداشتند. با توجه به زیاد بودن نیروهای دندانپزشک ما همچنان نیاز به نیروهای حد واسط داریم، اما باید با توجه به تجربیات گذشته و اقداماتی که انجام شده مشکلات قبلی را استخراج کنیم تا این بار بتوانیم دریابیم چرا آن طرح‌ها شکست خورد؟ چرا کارآمد نبود؟ باید نیروهایی که وجود دارند را فراخوان کنیم و از آنها کمک بگیریم. اگر موفق بود و لازم بود به سمت تربیت نیروی حد واسط جدید برویم. البته با کارگروه در حال کار کردن روی این موارد هستیم. بازهم تاکید می‌کنم که ما نیاز به نیروهای حد واسطی داریم که نخواهند بعداً دندانپزشک شود زیرا ما بقدر کافی دندانپزشک داریم و می‌دانیم که دندانپزشک تربیت‌شده جدید به سمت مراکز شهرها و خدمات زیبایی خواهد رفت و اهداف نظام سلامت را دنبال نخواهد کرد.