پایگاه خبری سلامت
مریم منصوری
دکتر علیرضا رئیسی، معاون بهداشت وزارت بهداشت، ضمن تشکر از فعالان حوزه اطلاع‌رسانی، بر اهمیت کنترل جریان اخبار نادرست و مبارزه با اینفودمی‌ها تاکید کرد. وی به سه رویکرد اصلی وزارت بهداشت در دولت چهاردهم اشاره کرد و افزود: «نخستین رویکرد، احیای تکریم شخصیت و جایگاه کارکنان، دانشجویان، اساتید و سایر فعالان حوزه سلامت است. این رویکرد از اهداف اصلی ما در وزارت بهداشت و درمان است. البته، گرچه مسیر دشواری در پیش داریم، اما اقدامات اولیه در این زمینه آغاز شده است. دومین رویکرد ما به‌عنوان یک مرجعیت علمی، جلب اعتماد عمومی است. ما باید به نقطه‌ای برسیم که مردم برای دریافت اطلاعات علمی، به‌جای جست‌وجو در فضای مجازی، به منابع رسمی و معتبر وزارت بهداشت استناد کنند. متاسفانه امروز در حوزه سلامت، شاهد آن هستیم که بیماران حتی به پزشک متخصص خود می‌گویند «من جایی خواندم این‌طور است» یا «هوش مصنوعی به من چنین پاسخی داده است». این وضعیت، زنگ خطری جدی است و ضرورت بازسازی مرجعیت علمی را به ما گوشزد می‌کند. سومین موضوع، حفظ سرمایه‌های اجتماعی است. این امر وظیفه‌ای همگانی است و هر فرد باید در حوزه خود در این زمینه تلاش کند.»
عملکرد موفق روابط عمومی‌ها در بحران کرونا
دکتر رئیسی، با اشاره به نقش روابط عمومی دانشگاه‌های علوم پزشکی در مدیریت بحران کرونا، عملکرد آنان را «تجربه‌ای بی‌بدیل» خواند و گفت: «در جریان همه‌گیری کرونا، روابط عمومی‌ها نقشی فراتر از اطلاع‌رسانی ایفا کردند. در مواجهه با هجوم اطلاعات نادرست و جنگ رسانه‌ای، عملکرد حرفه‌ای آنها توانست بخشی از اعتماد عمومی را حفظ کند.» وی همچنین با یادآوری فضای رسانه‌ای آن دوره، از تمرکز هدفمند رسانه‌های خارجی بر ناکارآمد جلوه‌دادن وضعیت ایران انتقاد کرد و گفت: «در حالی‌که کشورهای غربی خودشان به‌شدت درگیر بحران شده و با آن دست و پنجه نرم می‌کردند، تمام تمرکز رسانه‌ای‌شان را بر ایران گذاشته بودند. این در حالی بود که نظام سلامت ما با وجود محدودیت‌ها، توانست مدیریت موثری ارائه دهد.»
«پزشکی خانواده» و «جوانی جمعیت» در صدر اولویت‌های نظام سلامت
معاون بهداشت وزارت بهداشت، از دو برنامه کلیدی در سیاست‌های سلامت دولت چهاردهم خبر داد که اجرای آنها بر اساس قانون برنامه هفتم توسعه و سیاست‌های ابلاغی مقام معظم رهبری در دستور کار قرار گرفته است:
۱. پزشکی خانواده و نظام ارجاع
۲. جوانی جمعیت
او تاکید کرد که این دو محور، نه‌تنها از اولویت‌های وزارت بهداشت بلکه از مطالبات حاکمیتی و ملی هستند و افکار عمومی نیز در این خصوص پرسش‌های فراوانی دارند. رئیسی در توضیح ساختار برنامه پزشکی خانواده گفت: «پزشکی خانواده یعنی یک تیم سلامت شامل مراقب سلامت، ماما، کارشناس تغذیه، روانشناس و یک پزشک. این تیم باید مراقبت از خانواده‌ها را بر اساس پروتکل و راهنمای بالینی (گایدلاین) به عهده بگیرد و در صورت نیاز، فرد را به سطوح بالاتر ارجاع دهد. این زنجیره، تنها زمانی معنا دارد که نظام ارجاع، بازخورد و پیوستگی بین سطوح مختلف درمان، کاملاً برقرار باشد. برخلاف آنچه گفته می‌شود، طرح پزشک خانواده در استان‌های فارس و مازندران هرگز به‌طور کامل اجرا نشده است و تنها سطح یک خدمات پیاده‌سازی شد؛ در حالی‌که پزشکی خانواده زمانی معنا دارد که سطوح یک، دو و سه درمان در ارتباط کامل با یکدیگر باشند. متاسفانه برخی از مخالفان این طرح، به‌دلیل به‌خطر افتادن منافع شخصی، تلاش دارند آن را شکست‌خورده جلوه دهند. در حالی‌که نه‌تنها شکست نخورده، بلکه هنوز به‌طور واقعی آغاز نشده است.»
آغاز فاز اول طرح پزشکی خانواده از مناطق روستایی و شهرهای کوچک
به گفته معاون بهداشت، دولت چهاردهم و شخص رئیس‌جمهور و وزیر بهداشت، عزم جدی برای اجرای این طرح دارند. «دکتر پزشکیان—که خود از بنیان‌گذاران پزشک خانواده در مناطق روستایی بوده—نیز با جدیت پیگیر اجرایی‌شدن این طرح است. فاز اول برنامه پزشکی خانواده از امسال در روستاها و شهرهای زیر ۲۰ هزار نفر، که جمعیتی بیش از ۳۰ میلیون نفر را شامل می‌شوند، آغاز خواهد شد. همچنین تعیین‌تکلیف وضعیت اجرای ناقص طرح در فارس و مازندران نیز در دستور کار قرار دارد.»
ژاپن، چین و هشدارهای جمعیتی برای آینده ایران
«در ژاپن، فرهنگ کاری شدید و فشار اجتماعی، باعث شده دولت به شهروندان توصیه کند زمان بیشتری را به خانواده اختصاص دهند. به همین دلیل، اکنون در برخی بخش‌ها هفته کاری به چهار روز کاهش یافته است. اما این اقدامات دیرهنگام بوده‌اند؛ چرا که وضعیت جمعیتی ژاپن بحرانی است. این کشور که سومین اقتصاد بزرگ دنیاست، به‌دلیل سالمند شدن جمعیت، در آستانه فروپاشی اجتماعی قرار گرفته است. نخست‌وزیر پیشین ژاپن به‌صراحت اعلام کرده که کشورش با اختلالات اجتماعی جدی روبه‌رو است.
از سال ۱۹۹۰، هر سال حدود یک‌میلیون و ۲۰۰ هزار نوزاد در ژاپن متولد می‌شد؛ اما این رقم اکنون به کمتر از ۸۰۰ هزار رسیده است. ایلان ماسک نیز در اظهارنظری تاکید کرده که اگر این روند ادامه یابد، ژاپن به‌طور قطع دچار فروپاشی خواهد شد.»
دکتر رئیسی به مفهومی به‌نام «پنجره جمعیتی» اشاره کرد و گفت: «زمانی‌که نرخ تولد کاهش و نرخ مرگ‌ومیر افزایش پیدا می‌کند و در نقطه‌ای این دو منحنی به هم می‌رسند؛ آن‌گاه پنجره جمعیتی بسته می‌شود. این اتفاق در ژاپن در سال ۲۰۰۷ رخ داد و در ایران نیز برخی استان‌ها، از جمله گیلان، با آن مواجه شده‌اند؛ چنان‌که در سال گذشته، تعداد فوتی‌ها در استان گیلان از تولدها بیشتر بود.
ژاپن اکنون با پدیده‌هایی عجیب روبه‌روست: در سال ۲۰۰۹، بیش از ۳۲ هزار سالمند به‌تنهایی در خانه‌هایشان جان باختند، بی‌آن‌که کسی متوجه شود. گفته می‌شود تنهایی از نظر روانی و فیزیولوژیک، به‌اندازه مصرف ۱۵ نخ سیگار در روز آسیب‌زاست. جالب آن‌که فروش پوشک بزرگسالان در ژاپن از پوشک نوزادان پیشی گرفته و هر سال، حدود ۵۰۰ مدرسه در این کشور تعطیل می‌شود، زیرا دیگر کودکی برای تحصیل وجود ندارد. حتی پدیده‌ای با عنوان «خانواده اجاره‌ای» شکل گرفته است؛ به این معنا که افراد برای برگزاری جشن‌ها و مراسم‌های خود خانواده اجاره می‌کنند تا در کنارشان حضور یابند و عکس یادگاری بگیرند.» دکتر رئیسی در ادامه به وضعیت چین نیز اشاره کرد و افزود: «وضعیت چین نیز مشابه است. با وجود جمعیت ۱.۴ میلیارد نفری، تهدید اصلی این کشور، نه در تعرفه‌های اقتصادی یا رقابت‌های جهانی، بلکه در کاهش نرخ باروری است. این نرخ در چین ۱.۱ و در شهری مانند شانگهای تنها ۰.۷ است. به‌بیان دیگر، جمعیت این کشور به‌سرعت در حال کاهش است؛ در حالی‌که هند با روندی صعودی در حال پیشی گرفتن است. این موضوع در آینده، بنیان‌های جمعیتی و اقتصادی چین را تحت‌تاثیر جدی قرار خواهد داد.»
یک‌سوم جمعیت ایران در آینده سالمند خواهد بود
معاون بهداشت وزارت بهداشت در سخنانی هشدارآمیز نسبت به روند کاهش نرخ باروری و افزایش جمعیت سالمندان در کشور گفت: «کشور ما نیز مانند بسیاری از کشورهای دیگر در مسیر پیر شدن جمعیت قرار دارد. در حال حاضر، حدود ۱۰ درصد از جمعیت ایران سالمند است. اگر با همین روند ادامه دهیم، طی ۲۰ تا ۳۰ سال آینده این عدد به حدود ۲۵ تا ۳۰ درصد خواهد رسید؛ یعنی از هر سه ایرانی، یک نفر سالمند خواهد بود. نرخ باروری فعلی ما کمتر از ۱.۵ است، در حالی‌که نرخ جایگزینی جمعیت باید ۲.۱ باشد. بنابراین، اگر روند فعلی ادامه پیدا کند، پیش‌بینی می‌شود که جمعیت ایران طی ۸۰ تا ۹۰ سال آینده به حدود ۳۲ میلیون نفر کاهش یابد. این در حالی است که جمعیت پاکستان در همان زمان به ۵۲۰ میلیون نفر، افغانستان به حدود ۴۰۰ میلیون و عراق به ۴۹۰ میلیون نفر خواهد رسید. ما امروز، با همین جمعیت و قدرت، از سوی بسیاری از کشورها با نگاه خصمانه مواجه هستیم؛ حال تصور کنید زمانی را که جمعیت‌مان به ۳۲ میلیون برسد و از این تعداد، ۲۰ میلیون نفر سالمند باشند و فقط ۱۰ میلیون نفر جوان. در آن شرایط، آیا چیزی به نام «ایران» باقی خواهد ماند؟
این همان دلیلی است که رهبر معظم انقلاب بارها و با تاکید ویژه درباره موضوع جمعیت سخن گفته‌اند. موضوع جمعیت، مسئله‌ای ساده یا شعاری نیست. درست است که کشورهای اروپایی هم سالمند شده‌اند، اما تفاوت مهمی با ما دارند: آنها در وضعیت توسعه‌یافتگی وارد دوران سالمندی شده‌اند و ما هنوز توسعه نیافته‌ایم.»
رئیسی با تاکید بر تفاوت ساختاری ایران با کشورهای توسعه‌یافته گفت: «کشوری که توسعه‌یافته است، حتی اگر جمعیتش سالمند باشد، همچنان از لحاظ اقتصادی و صنعتی پویا باقی می‌ماند. کافی است به فیلم‌های آنها نگاه کنیم: یک پیرمرد انگلیسی یا آلمانی مالک یک کارخانه یا شرکت است و ده‌ها کارگر از کشورهای دیگر برایش کار می‌کنند.» او اضافه کرد: «برای نمونه، در کشور قطر از مجموع سه میلیون نفر جمعیت، تنها ۳۰۰ هزار نفر بومی‌اند و بیش از دو میلیون و ۷۰۰ هزار نفر مهاجر برای آنها کار می‌کنند. اما در ایران، ما به‌جای بهره‌گیری از نیروی کار مهاجر، به‌دنبال اخراج آنها هستیم تا خودمان جای‌شان کار کنیم. این یعنی ما یک کشور توسعه نیافته‌ایم که با همان وضعیت وارد دوران سالمندی شده‌ایم و این مسئله بسیار خطرناک است.»
کاهش نرخ باروری در ایران، بی‌سابقه در جهان
معاون بهداشت روند کاهش نرخ باروری (TFR) در ایران را بسیار سریع‌تر از سایر کشورها توصیف کرد و گفت: «در انگلستان ۹۵ سال طول کشید تا نرخ باروری از ۶ به ۳ برسد، در آمریکا ۸۲ سال، یونان ۷۰ سال و ترکیه ۲۷ سال؛ اما در ایران این روند تنها در مدت ۱۰ سال رخ داد. هیچ کشوری در دنیا تجربه‌ای مشابه نداشته است.» وی با اشاره به گزارش سازمان جهانی بهداشت گفت: «بر اساس پیش‌بینی‌ها، اگر نرخ باروری ما به ۲.۴ برسد، جمعیت کشور در سال ۲۱۰۰ میلادی به ۱۰۹ میلیون نفر خواهد رسید. اگر این نرخ ۱.۹ باشد، جمعیت به حدود ۷۰ میلیون نفر کاهش می‌یابد. اما اگر روند فعلی ادامه یابد، جمعیت ایران در آن سال تنها ۳۱ میلیون نفر خواهد بود. اگر همین مسیر ادامه پیدا کند، از سال ۱۴۱۹ نرخ رشد جمعیت ایران منفی خواهد شد. بنابراین، باید بسیار سریع و جدی اقدامات لازم برای اصلاح این روند در دستور کار قرار گیرد.»
مشکلات اقتصادی تنها دلیل کاهش نرخ فرزندآوری در کشور نیست
دکتر علیرضا رئیسی، معاون بهداشت وزارت بهداشت با اشاره به اینکه کاهش نرخ فرزندآوری در کشور صرفاً به مشکلات اقتصادی محدود نمی‌شود، گفت: «مطالعات انجام‌شده در مناطق مرفه‌نشین تهران، از جمله منطقه یک، نشان می‌دهد که تعداد فرزندان در اغلب خانواده‌ها یا صفر است یا یک. این یعنی کاهش باروری در ایران به دلایل پیچیده‌تری گره خورده است. اکنون سن ازدواج در مردان به حدود ۳۰ سال و در زنان به حدود ۲۷ سال رسیده است. فاصله بین ازدواج تا تولد نخستین فرزند به‌طور میانگین ۴.۵ سال است. همچنین بین فرزند اول و دوم نیز ۵ سال فاصله وجود دارد. این یعنی اگر زنی در ۳۲ سالگی اولین فرزندش را به دنیا بیاورد، تولد فرزند دوم به ۳۶ سالگی موکول می‌شود. در این سنین، احتمال باروری به‌طور طبیعی کاهش می‌یابد.»
نقش وزارت بهداشت در بحث جمعیت
دکتر رئیسی با تصریح اینکه وظیفه اصلی وزارت بهداشت افزایش جمعیت نیست، گفت: «یکی از اشتباهاتی که در نگاه عمومی وجود دارد این است که همه فکر می‌کنند وزارت بهداشت مسئول افزایش جمعیت است؛ در حالی‌که این‌گونه نیست. نقش ما حفظ سلامت جمعیت است.» او افزود: «یعنی از نوزادی که متولد می‌شود باید مراقبت کنیم که از بین نرود. باید مراقبت‌های دقیق از مادر باردار انجام شود تا هم خودش و هم فرزندش در سلامت کامل باشند. در این حوزه، عملکرد کشور موفق بوده است.»
به گفته معاون وزیر بهداشت، نرخ مرگ‌ومیر نوزادان در کشور از ۱۵۰ مورد در هر هزار تولد زنده، به کمتر از ۸.۵ مورد رسیده است. همچنین مرگ‌ومیر مادران در اثر زایمان، از ۲۵۰ مورد در هر ۱۰۰ هزار تولد، اکنون به زیر ۲۲ مورد کاهش یافته است.
رئیسی همچنین افزایش چشمگیر «امید به زندگی» را یکی از افتخارات بزرگ کشور دانست و گفت: «قبل از انقلاب، میانگین امید به زندگی در ایران ۵۵ سال بود. امروز این عدد به ۷۸ سال برای زنان و ۷۶ سال برای مردان رسیده است.»
معاون وزیر بهداشت تاکید کرد که حفظ سلامت جمعیت مفهومی بسیار فراتر از مراقبت‌های مادر و نوزاد دارد و باید به‌صورت سیستمی به آن نگاه کرد. او گفت: «ما پویش نه به تصادف! را راه‌اندازی کردیم چون سالانه حدود ۲۰ هزار نفر از جوانان و افراد مولد جامعه در جاده‌ها جان می‌بازند. این یعنی از دست رفتن سرمایه انسانی کشور. همچنین با آلودگی هوا سالانه حدود ۵۰ هزار نفر جان خود را از دست می‌دهند. رئیس‌جمهور نیز در این زمینه پای کار آمده و بر ضرورت نصب پنل‌های خورشیدی و پرهیز از استفاده از سوخت مازوت تاکید کرده است. همه این اقدامات در راستای حفظ جمعیت و سلامت جامعه است.»
نگاه چندبعدی به بحران جمعیت؛ نه وعده‌های شعاری
دکتر رئیسی در پایان با تاکید بر اینکه راهکارهای مقطعی و شعاری، نمی‌توانند مسئله جمعیت را حل کنند، گفت: «اگر نگاه‌مان تک‌بعدی باشد و فقط بگوییم بچه بیاورید ما به شما زمین می‌دهیم، خودرو می‌دهیم، یارانه می‌دهیم، فایده‌ای نخواهد داشت. بحران جمعیت باید به‌صورت سیستمی و چندوجهی بررسی شود؛ از اقتصاد و اشتغال گرفته تا سبک زندگی و سلامت باروری.»
جوانی جمعیت؛ دغدغه جهانی، اولویت ملی
دکتر رئیسی با اشاره به اهمیت مقوله جوانی جمعیت گفت: «هر زمان صحبت از جوانی جمعیت می‌شود، نخستین واکنش این است که «چه کسی توان مالی دارد؟» اما تجربه جهانی نشان داده که موضوع تنها اقتصادی نیست.»
او به سخنان رهبر حزب محافظه‌کار بریتانیا اشاره کرد که تاکید کرده بود: «افزایش جمعیت باید از مسیر فرزندآوری خودِ انگلیسی‌ها باشد، نه مهاجرت.» رئیسی افزود: «گرچه برخی کشورها مهاجرت را راه‌حل افزایش جمعیت می‌دانند، اما حفظ اصالت و هویت فرهنگی نیز از جمله ملاحظات مهم در این زمینه است.» وی از کشور مجارستان به‌عنوان نمونه‌ای موفق یاد کرد و گفت: «دولت مجارستان چهار درصد از تولید ناخالص داخلی (GDP) خود را به سیاست‌های حمایتی جمعیتی اختصاص داده است؛ در حالی‌که کل بودجه بخش سلامت ایران در سال گذشته ۳.۸ درصد از GDP بوده است. مجارستان حمایت ویژه‌ای از مادران دارد. مادرانی که چهار فرزند یا بیشتر دارند، از پرداخت مالیات بر درآمد معاف شده‌اند. این معافیت به‌تازگی برای مادران دارای دو یا سه فرزند نیز اجرا شده است؛ قانونی که خوشبختانه در ایران نیز به تصویب رسیده است.» او وضعیت کره جنوبی را نیز هشداردهنده توصیف کرد: «نرخ باروری کلی (TFR) در کره جنوبی به ۰.۷۵ رسیده است؛ یعنی هر زوج کمتر از یک فرزند به دنیا می‌آورد. این در حالی‌ست که برای حفظ پایداری جمعیت، نرخ باروری باید حداقل ۲.۱ باشد. این عدد شامل جایگزینی پدر و مادر، به‌علاوه بخشی برای جبران مرگ‌ومیرهای غیرمنتظره است.» وی در ادامه گفت: «کاهش نرخ باروری مسئله‌ای جهانی است و اکنون ۱۳۳ کشور با روند منفی جمعیتی مواجه‌اند. تجربه کشورهایی چون کره جنوبی و مجارستان نشان می‌دهد که می‌توان با سیاست‌گذاری موثر، این مسیر را اصلاح کرد.»