مهدیه سادات طباطبایی
چهارشنبه‌سوری یکی از زیباترین آیین‌های ایرانی‌ست که چنان ریشه کهنی دارد که مورخان در بررسی مبدا و تاریخچه‌ی دقیق آن همچنان با یکدیگر اختلاف دارند. برخی آن را به ایران پیش از اسلام و دین زرتشت نسبت داده و برخی آن را حتی کهن‌تر از این زمان می‌دانند؛ برخی اشاره به این داشته‌اند که جشن سوری-که سور در زبان پهلوی به معنای سرخ است.-، پیش از ورود اسلام به ایران وجود داشته و پس از آن به دلیل نحس دانسته‌شدن روز چهارشنبه از سوی اعراب؛ این جشن به آخرین چهارشنبه هر سال رسیده و فلسفه وجود آن؛ به دور کردن بدیمنی و بدشگونی؛ آمدن سلامتی و نیک‌بختی و دوری از بیماری‌ها در طی سال نو باز می‌گردد. برخی فرضیات نیز ماهیت آن را به نوعی جشن یادبود برای سالم ماندن سیاوش، پهلوان درست‌کار و پاک‌دامن شاهنامه هنگام گذر از آتش نسبت می‌دهند.

این جشن آیین‌های متنوعی دارد؛ از شال‌اندازی-که فرستادن شالی ابریشمین یا حریر از دودکش و سقف خانه‌ها برای دریافت هدیه از صاحبخانه است-تا شکستن کوزه‌های قدیمی-برای گذر از گذشته و رعایت بهداشت و دوری از بدیمنی-گرفته تا قاشق‌زنی و پریدن از روی آتش که جزو رسوم شناخته شده‌ی این جشن‌اند. حالا اما چند دهه‌ای هست که چهارشنبه‌سوری به معنای خون و صدای بلند و وحشت‌زا و قطع عضو و از همه ناگوارتر؛ مرگ افراد است. گاه حتی مرگ‌هایی بدون خون و تنها با وجود ناگهانی و شدید ترس و ایستادن لحظه‌ای قلبی ضعیف. خیلی اوقات نیز مصدومین به صورت غیرمستقیم دچار صدمات جدی می‌شوند. قضیه شبیه به دود دست‌دوم سیگار است؛ بدون اینکه خود از آن استفاده کنی مضراتش شامل حالت می‌شوند.

می‌توان در خصوص دلایل دوری از فلسفه اصلی این جشن و خطرناک‌تر شدن سالیانه آتش‌بازی چهارشنبه‌سوری به تفصیل گفت. از جمع شدن خشم و غم و هیجاناتی که امکان ابراز آن‌ها به صورت صحیح وجود ندارد و در نهایت منجر به تمایل به آشوب-هرچند کوچک و به بهانه جشن-می‌شود؛ تا دوری ما از رسوم اجتماعی‌تر که در آن دیدار با دیگران و طلب هدیه از آنان؛ بنیان اصلی به حساب می‌آمده. می‌توان از مضرات این هیجانات نادرست بر جسم و روان و مغز انسان نوشت و گفت و تامل کرد؛ شاید حتی بتوان آن را به شکل پژوهشی میان‌رشته‌ای که از دیدگاه روان‌شناسانه؛ جامعه‌شناسانه و حتی پزشکی بسط داد. در این نوشته سعی بر آن است که با دیدگاهی کلی به این پدیده نگاه کرده و با مقایسه‌ی آن با جشن‌های مشابه؛ در راستای آگاه‌سازی و بهبود این روند حرکت کنیم.

استرس پس از سانحه؛ جنگ یا جشن؟
به گزارش خبرگزاری تسنیم در گفت‌و گو با دکتر عباسعلی ناصحی، مدیرکل اسبق سلامت روان وزارت بهداشت، یکی از مهم‌ترین آسیب‌های روانی وارده به افراد؛ به وجود آمدن اختلال استرس پس از سانحه(PTSD) است. این اختلال به طور معمول ناشی از قرار گرفتن در موقعیتی بسیار تنش‌زا و دلهره‌آور؛ مانند حضور در جنگ و تجربه بمباران و تیراندازی است. مهم‌ترین علامت این اختلال، ترس فراگیر از قرارگیری در موقعیت قبلی‌ست. علاوه بر آن این استرس سبب مشکل در خواب، تمایل به خودکشی، حضور خاطرات مزاحم در سراسر روز، بی‌قراری، انزوا و تحریک‌پذیری بالا می‌شود. به طور مثال با آتش‌بازی‌های نا به هنجاری مثل ترکیدن ترقه، ترس عمیقی در فرد ایجاد می‌شود که حتی ممکن است باعث شود فرد تا مدتی به خیابان نرود و در زندگی روزمره خود دچار مشکل شود.

به گفته‌ی دکتر ناصحی، از دیگر عوارض انفجارهای با صدای بالا تحریک بیشتر خشونت در نوجوانان و جوانان است. با بالا رفتن اضطراب و استرس همچنین می‌توان شاهد ایجاد شدن اختلالات روانی دیگر مانند افسردگی و اضطراب فراگیر نیز بود.

همچنین به دلیل ترس مردم از این انفجارها؛ حضور آن‌ها در طول جشن و در نتیجه ایجاد تعاملات اجتماعی که جز بسیار مهمی برای جشن‌های ایرانی‌ست؛ بسیار کم‌رنگ‌تر خواهد شد. از بین رفتن تعاملات اجتماعی همچنین باعث تشدید حس تنهایی و انزوا شده و به روند ایجاد اختلالات روانی سرعت بیشتری خواهد بخشید.
آلودگی صوتی یکی ‌دیگر از عوامل تشدید مشکلات روانی و حتی جسمانی‌ست. که به خصوص برای سالمندان و بیماران با شرایط خاص بسیار خطرناک است.-حال آن‌که به واقع حضور پررنگ سالمندان در جشن‌ها و مراسمات شادی؛ هم به بالا رفتن روحیه خود سالمند می‌انجامد و هم مهر و محبت آنان به کوچک‌ترها؛ شادی این جشن‌ها را چندین برابر می‌کند.-

در کنار اینها موضوع آسیب‌های جسمانی زیادی هم مطرح است؛ قطع عضو در اثر انفجار مواد منفجره و آسیب‌های چشمی مانند نابینایی و سوختگی‌های وخیم و حتی مرگ در این شب مشاهده شده است که برخی از این موارد قابل جبران نیست و برای فرد تا آخر عمر باقی می‌ماند.

از بین رفتن امکانات شهری دیگر آسیبی‌ست که می‌تواند بر روی روان نیز بسیار تاثیرگذار باشد. در واقع شهر با جلوه زیبا و پاکیزه، بر روی آرامش افراد، بالا رفتن کارآمدی آنها و در نتیجه پایین آمدن نرخ بیماری‌هایی همچون افسردگی و اضطراب تاثیر بسیار عمیقی می‌گذارد که با وجود انفجارهای شب چهارشنبه‌سوری؛ این عوامل مثبت نیز کم‌تر دیده می‌شوند.

چرا ترساندن؟
هر فرد باید به درستی هیجانات را تجربه کند. این به معنای تشخیص وجود هیجان؛ ترشح صحیح هورمون‌ها(مانند اندورفین و آدرنالین) و نمود بیرونی متناسب با آن هیجان است. مسئله مهم اما این است که آستانه برانگیختگی هر فرد کجاست. به طور مثال فردی از دیدن خون به آستانه ترس می‌رسد اما برای دیگری دیدن عضو بریده شده بدن نیز چندان ترس را ایجاد نمی‌کند. در واقع به دلیل همین تفاوت در میزان برانگیختگی‌ست که برخی رفتارهای بسیار پرخطر را انجام می‌دهند اما به همان اندازه هیجان را تجربه می‌کنند که رفتار هیجانی سالم-مثل ترن هوایی یا دوچرخه‌سواری در کوه-برای افراد عادی.

براساس صحبت‌های دکتر غلامرضا ترابی با ایسنا، ویژگی‌های شخصیتی افراد یکی دیگر از عوامل گرایش به انجام رفتارهای پر خطر است. او اشاره می‌کند که هر فرد باید بتواند هیجانات خود را کنترل کرده و حس لذت خود را به تعویق بیاندازد و روش و مکان مناسبی برای تخلیه هیجانات خود پیدا کند. اما برخی از افراد با توجه به ویژگی‌های شخصیتی خود توانایی تشخیص مکان، زمان و موقعیت مناسب برای تخلیه هیجانات خود را ندارند. پس در مورد چهارشنبه سوری نیز می‌توان مکان و تجهیزات استانداردی را فراهم کرد تا از میزان رفتارهای پرخطر کم شود.

گاه نیز در برخی از اختلالات شخصیت، مواردی چون وجدان و همدلی در ساختار منش فرد شکل نمی‌گیرند. همین مسئله باعث نقض مکرر حقوق دیگران و تمایل به بروز رفتارهایی که امنیت دیگران را سلب می‌کند می‌شود. مسائل رشدی و تربیتی مانند فقدان محیط امن و آرام خانواده، عدم وجود اتصالات امن خانوادگی و دوستی، و نداشتن الگوهای رفتاری مناسب برای همانندسازی، عوامل مهمی در بروز رفتارهای پرخطر هستند. آسیب‌های روانشناختی مانند غفلت مراقبین کودک از وی، آسیب جسمی مانند ضرب و شتم و آسیب روحی مانند تحقیر و توهین یکی از مهمترین علل شکل‌گیری رفتارهای پرخطر است. بنابراین آموزش مهارت‌های فرزندپروری، بهبود روابط والدین، شناسایی و بازتوانی خانواده‌های آسیب‌دیده می‌توانند در کاهش رفتارهای پرخطر نوجوانان موثر باشند.

علاوه بر آن؛ عامل «فشار گروه» که تاثیر بسزایی در عملکرد گروه سنی نوجوانان داردنیز ذکر شده و توضیح داده می‌شود: رفتارهای پر خطر چهارشنبه سوری بیشتر از سوی نوجوانان اتفاق می‌افتد و کمتر شاهدیم که افراد میانسال و کهنسال در این شب دست به انجام رفتارهای پرخطر بزنند. یکی از عوامل موثر بر رفتار نوجوانان و جوانان نیز فشار گروه است. نوجوانان برای تایید شدن از سوی گروه دوستی خود، نیاز دارند تا قوانین آن را رعایت کنند، و از سوی گروه خود احساس فشار می‌کنند. برای ماندن در گروه حس می‌کنند که باید با آن همرنگ شوند. بنابراین این احتمال وجود دارند که نوجوانان در این گروه‌ها برای تایید شدن دست به رفتارهای پرخطر بزنند. فقدان فضای امن خانوادگی نوجوانان را مجبور به سر سپردن به فشار گروه‌های خود می‌کنند.

به گفته این روانپزشک موارد زیادی وجود دارد که فرد در زندگی خویش رفتار پر خطری نداشته، اما زمانی که در یک گروه بزرگ‌تر با یک ویژگی مشترک قرار گرفته است، برای پیروی از آنها دست به رفتارهای پرخطری زده است. مراسم چهارشنبه سوری دقیقاً همین ویژگی‌ها را دارد. ممکن است با تشویق حضور خانواده‌ها، اقشار اجتماعی، گروه‌های سنی مختلف در این جشن بتوان فضای یک‌دست آن‌را شکست و جو آن را ملایم‌تر کرد.

همچنین بر اساس پژوهش متخصصان در زمینه افزایش و کاهش رفتارهای پر خطر در جوامع مختلف، در نهایت به این نتیجه می‌رسیم که اگر "یکپارچگی اجتماعی" کاهش پیدا کند؛ رفتارهای پر خطر آن جامعه نیز افزایش می‌یابد. یکپارچگی اجتماعی را می‌توان احساس نزدیکی افراد جامعه، میزان روابط دوستانه و محبت آمیز و تعامل‌های بین گروهی، بر اساس ارزش‌های مشترک و منجسم تعریف کرد.

او اظهار می‌کند که نوجوانان ایرانی در دوران بلوغ و نوجوانی، ناگهان احساس می‌کنند که در جامعه رها شده‌اند. این افراد ممکن است گیج و مضطرب شوند، بنابراین برای یافتن جایگاه جدید خود ممکن است دست به رفتارهای پرخطر بزنند تا بتوانند خود را پیدا کنند. در واقع نوجوانان ما مناسک عبور مناسبی برای ورود از خانه به جامعه ندارند؛ لذا خودشان با انجام اعمال پرخطر سعی می‌کنند این گذار را به سرانجام برسانند. جامعه‌شناسان، مسئولان و روانشناسان باید مناسکی برایشان تعریف کنند تا به آرامی وارد جامعه شوند و برای وصل خود به جامعه دست به انجام رفتارهای پرخطری نزنند.

7 جشن همراه با آتش در سراسر دنیا
1.    دیوالی(Diwali): جشن نور و رنگ و دعای خیر، هند
جشن دیوالی یا به اصطلاح سنتی دیپاوالی(دیپا به معنای نور و والی به معنای صف یا ردیف)، جشنی‌ست 5 روزه در ستایش خدای ثروت و کام‌یابی، لاکشمی. در این جشن که روز سوم آن، در واقع روز اصلی این جشن به شمار می‌آید، مردم هند خانه‌های خود را تمیز و مرتب کرده و با گذاشتن فانوس‌های نارنجی در خانه و روشن کردن آن‌ها، لاکشمی را به خانه خود دعوت می‌کند. همچنین طرح‌های رنگولی(Rangoli) که به دست زنان هندو با پودر‌های رنگی کف اتاق‌ها را تزیین کرده و به قولی باعث سرور و لطف بیشتر خدایان به آن خانه می‌شود. در این پنج روز آب‌تنی در رود، تقدیم شیرینی‌ها و غذاها به پیشگاه خدایان متفاوت، دعاخوانی‌ها و در نهایت روشن‌ کردن شمع‌ها و فانوس‌های بسیار هنگام غروب خورشید انجام می‌شود و مردم از خانه‌های خود خارج شده و همراه با آشنایان و دوستان و خانواده خود؛ به تماشای فانوس‌ها و آتش‌بازی‌ها می‌پردازند تا خدایان به خانه‌ی آن‌ها آمده و خانه را متبرک سازند.

2.    جشن سال نو (Lunar New Year): جشن سرخ آسیایی، چین
جشن سال نوی چینی از روز اول تا پانزدهم نخستین ماه سال نو برگزار می‌شود. رنگ سرخ رنگ اصلی این جشن است که نماد کامیابی و روت و خوشبختی در میان چینی‌هاست. در طول این روزها علاوه بر مراسماتی مانند خوردن غذاهای خاص، رقص‌های آیینی مانند رقص شیر-برای دور کردن ارواح خبیث با عروسک‌های طویل و صورتک‌هایی گاه ترسناک- و هدیه دادن پاکت‌های سرخ-که شبیه به عیدی دادن ما ایرانی‌ها در نوروز است- در روز پانزدهم که ماه کامل است؛ جشنی موسوم به جشن فانوس(Lantrn Festival) نیز برگزار می‌شود. پیشینه برگزاری این جشن به بیش از 2000 سال پیش و سلطه امپراتوری هان بازمی‌گردد. در این زمان مردم در مقابل خانه‌های خود شمع‌های فراوانی را روشن می‌کنند و از هر قشری با فانوس‌های سرخ شروع به پیمودن راهی می‌کنند.گاه این فانوس‌ها شناورند که به معنای سپردن گذشته خود به باد و به وجود آمدن یک من جدید در هر فرد می‌باشد.در هنگ‌کنگ چین نیز در روز دوم سال نو، آتش‌بازی بسیار عظیمی بر سطح آب بندر ویکتوریا انجام می‌شود.

3.    گای فاوکس(Guy Fawks):مراسمی با پیشینه تاریک،انگلستان
آتش افروزی در شب پنجم نوامبر هر سال (پانزده آبان) در انگلستان که به مراسم «گای فاوکس» (Guy Fawks) نامیده می‌شود. این آتش‌بازی و آتش افروزی به یادبود شکست توطئه انفجار مجلس لردها و ترور شاه (کینگ جیمز اول ) توسط فردی به نام «گای فاوکس» در سال 1605 میلادی باز می‌گردد. این توطئه کشف شد و این فرد (گای فاکس) دستگیر و با بقیه یارانش اعدام شدند و به یادبود این رویداد هر سال آتش بازی برگزار می‌شود. مردم هرچه وسایل چوبی کهنه و از کارافتاده و چوب و شاخه خشک حاصل از باغبانی دارند را در آتش می‌ریزند و به بهانه «گای فاوکس» از وجود این گونه چیزهای اضافی در خانه رها می‌شوند و افزون بر آن ساعاتی را با شادی دور هم می‌گذرانند.

4.    فستیوال آتش نوزاوا دوسوجین(Nozawa Fire Festival)، ژاپن
در ژاپن، سن 25 و 42 سالگی از منظر طالع‌بینی سنتی، برای مردان نحس شمرده می‌شود. از این روی جشن دوسوجین ماتسوری که به احترام دوخدای زن و مرد دوسوجین صورت می‌گیرد؛ به آنان کمک کرده تا از نحسی این سال از زندگی خود خلاصی یابند. در این مراسم؛ ابتدا روز قبل یک معبد نمادین برای دوسوجین ساخته می‌شود. در روز مراسم؛ مردان 42 ساله درون این معبد کوچک می‌نشینند و دعا می‌خوانند. مردان جوان 25 ساله اما باید از این معبد محافظت کرده و نگذارند بقیه مردان آن را به آتش بکشند. ساعت 10 شب در هر حال این معبد به آتش کشیده شده و مردم معتقدند با خوردن غذای کباب شده بر روی بقایای این آتش؛ از سرماخوردگی طی سال آینده در امان هستند..

5.    هفته شیطنت(Mischief Week):ترکیبی از دو جشن در دو فرهنگ مختلف،نیوفاندلند کانادا
شب آتش بازی بزرگ، نیوفاندلند، کانادا. هنگامی که مردم انگلیسی و ایرلندی در جستجوی زندگی بهتر، از اقیانوس اطلس گذشتند و به کانادا رسیدند، رسم و رسوم خویش را نیز به همراه آوردند. انگلیسی‌ها با خود مراسم گای فاوکس (Guy Fawkes)که پیشتر ذکر شد را آوردند، در حالی که ایرلندی‌ها نیز، جشن سامهین(Samhain) که یادگار سلتیک‌ها بود را با خود داشتند. با گذشت زمان این دو رسم درهم آمیخته شد و به هفته‌ای موسوم به "هفته بازیگوشی و شیطنت" دگرگون گشت. در طول این هفته همراه با انواع مسخرگی و شوخی و شیطنت (البته از گونه کم‌خطر) در نهایت آتش افروزی و نورافشانی بزرگی هم برگزار می‌شود.

6.    سوزاندن شیطان: دوری از ارواح پلید، گواتمالا
رسم سوزاندن شیطان در گواتمالا نیز یکی دیگر از جشن‌های آتش در جهان است که در اوایل ماه دسامبر با آن به پیشواز کریسمس می‌شتابند. آنها با آتش‌افروزی در داخل خانه و در خیابان‌ها، ارواح پلید را از خانه و محیط زندگی به خیال خویش دور می‌سازند. این مراسم دست‌کم از سال 1700 میلادی تاکنون در گواتمالا برگزار می‌شده است.

7.    جشن استقلال آمریکا(Indecency Day )
این روز که همان چهارم جولای نیز نامیده می‌شود؛ روزی‌ست که استقلال آمریکا و خارج شدن از زیر سلطه استعمار امپراتوری بریتانیا به رسمیت شناخته شد. در این روز که جزو تعطیلات رسمی ایلات متحده نیز به شمار می‌رود؛ رژه‌های جمعی، دید و بازدید خانوادگی، کنسرت‌ها و نمایشگاه‌های سرگرمی، سخنرانی‌های فرهنگی و سیاسی و البته آتش‌بازی‌های بسیار خاص و عظیم در سرتاسر آمریکا انجام می‌شود. بزرگ‌ترین آتش‌بازی مرتبط به شهر نیویورک است. هرچند که به دلیل مقدار زیاد مواد منفجره مورد استفاده در این جشن‌ها؛ اعتراضاتی از سمت حامیان محیط زیست ایجاد شده که دود زیاد مواد منفجره را باعث آسیب بیشتر به اتمسفر زمین و البته بالا بردن شدت آلودگی هوا در شهرهای ایالات متحده می‌دانند.

همان‌طور که ملاحظه شد، در جشن‌های مختلف سنتی در کشور‌های جهان،خبری از انفجارهای ناگهانی نیست. در اصلِ جشن چهارشنبه‌سوری نیز آسیب به محیط‌زیست و افراد وجود نداشته و اتفاقاً برعکس؛ در رسوم این جشن، از بین بردن ضایعات و به آتش کشیدن آنها و نیز شادی و سرور افراد مختلف در هر سنی مدنظر است. شاید بهتر باشد همچون جشن‌های باستانی دیگر کشورها؛ ما نیز به اصل این جشن توجه کنیم و فلسفه بنیادین آن را که "جشن" است را از یاد نبریم.