دکتر فاطمه افرا
متخصص داروسازی بالینی
ایدز (AIDS) و HIV یا ویروس نقص ایمنی اکتسابی بدن به عنوان یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های بهداشت عمومی در سطح جهانی، تأثیر عمیقی بر جوامع و سیستم‌های بهداشتی گذاشته‌اند. ویروس HIV، سیستم ایمنی بدن را هدف قرار می‌دهد و باعث تضعیف آن می‌شود. ایدز زمانی اتفاق می‌افتد که سیستم ایمنی بدن به‌حدی آسیب ببیند که دیگر قادر به مقابله با عفونت‌ها و بیماری‌ها نباشد. این بیماری نخستین بار در دهه 1980 شناخته شد و از آن زمان تا کنون میلیون‌ها نفر در سراسر جهان به آن مبتلا شده‌اند. با وجود پیشرفت‌های علمی در زمینه درمان و پیشگیری، هنوز هم HIV/AIDS به‌ویژه در کشورهای کم‌درآمد و مناطقی با کمبود امکانات بهداشتی، یک معضل جدی باقی مانده‌ا‌ست. به‌رغم این چالش‌ها، با استفاده از درمان‌های ضدویروسی، امکان کنترل و مدیریت بیماری برای بسیاری از بیماران فراهم شده‌ و امکان زندگی طولانی‌مدت و با کیفیت برای افراد مبتلا به این ویروس میسر است.

مکانیسم عمل ویروس HIV
ویروس HIV از طریق خون، مایعات بدن و تماس‌های جنسی منتقل می‌شود و عمدتاً سلول‌های ایمنی بدن به‌ویژه لنفوسیت‌های CD4 را آلوده می‌کند. این سلول‌ها که بخشی از سیستم ایمنی بدن هستند، نقش حیاتی در شناسایی و نابودی عوامل بیماری‌زا دارند.
هنگامی که ویروس وارد این سلول‌ها می‌شود، از آن‌ها برای تولید نسخه‌های جدید ویروس استفاده می‌کند. این روند تکثیر می‌تواند منجر به کاهش تعداد سلول‌های CD4 در بدن شده و به تدریج سیستم ایمنی بدن را ضعیف کند. وقتی تعداد سلول‌های CD4 به حد بحرانی کاهش یابد، بدن نمی‌تواند به درستی با عفونت‌ها و بیماری‌های دیگر مقابله کند. این وضعیت معمولاً به ایدز منتهی می‌شود که فرد مبتلا به آن به راحتی می‌تواند به عفونت‌های فرصت‌طلب، مانند سل مبتلا شود. در این مرحله، بیماری می‌تواند منجر به مرگ شود، مگر اینکه بیمار تحت درمان‌های ضدویروسی قرار گیرد.

آمار جهانی HIV/AIDS
بر اساس آخرین گزارش‌ها از سازمان بهداشت جهانی (WHO)، حدود 38 میلیون نفر در سراسر جهان با ویروس HIV زندگی می‌کنند. این ویروس بیشتر در مناطقی از جهان مانند آفریقا و آسیا شیوع دارد.
با وجود پیشرفت‌های چشمگیر در درمان‌های ضدویروسی و اقدامات پیشگیرانه، هنوز سالانه بیش از یک میلیون نفر در اثر ایدز جان خود را از دست می‌دهند. این آمار نشان می‌دهد که با وجود دستیابی به درمان‌های مؤثر، هنوز برخی از کشورها با مشکلاتی در زمینه دسترسی به داروها و خدمات بهداشتی مواجه هستند. به‌ویژه در کشورهای کم‌درآمد، بیماران ممکن است به درمان‌های ضدویروسی دسترسی نداشته باشند یا به دلیل هزینه‌های بالا نتوانند داروهای مورد نیاز خود را تهیه کنند. علاوه بر این، هنوز بسیاری از افراد از ابتلا به HIV آگاه نیستند و ممکن است به دلیل عدم اطلاع‌رسانی و آموزش کافی، خود را در معرض خطر قرار دهند.
طبق گزارش‌های رسمی وزارت بهداشت ایران، تا سال 2023 بیش از 80 هزار نفر در ایران به ویروس HIV مبتلا شده‌اند. با این‌حال، به‌گفته متخصصان بهداشت، ممکن است این تعداد به دلیل عدم ناآگاهی بیشتر باشد در واقع، برخی مطالعات نشان می‌دهند که حدود ۳۰ درصد از افرادی که به HIV مبتلا هستند، از ابتلای خود اطلاع ندارند و به همین دلیل اقدامات درمانی را شروع نکرده‌اند.

روش‌های پیشگیری از انتقال HIV
پیشگیری از HIV یکی از ارکان مبارزه با این بیماری است. اصلی‌ترین روش‌های پیشگیری عبارتند از روابط جنسی محافظت‌شده که به‌طور مؤثری از انتقال ویروس جلوگیری می‌کند. آموزش‌های عمومی در خصوص چگونگی انتقال ویروس، چه از طریق تماس جنسی، چه از طریق خون و یا انتقال از مادر به فرزند در دوران بارداری و زایمان، می‌تواند کمک بزرگی در کاهش میزان ابتلا باشد. درمان پیشگیرانه قبل از مواجهه (PrEP) نیز یک روش مؤثر برای افراد پرخطر است. افرادی که در معرض ابتلا به ویروس HIV قرار دارند، می‌توانند با مصرف داروهای ضدویروسی به‌طور منظم، احتمال ابتلا به این ویروس را کاهش دهند. این داروها به‌ویژه برای افرادی که روابط جنسی پرخطر دارند و یا کسانی که با فرد مبتلا به HIV در تماس هستند، مفید است. همچنین درمان پیش‌گیرانه پس از مواجهه (PEP) می‌تواند برای افرادی که به‌طور ناخواسته مانند در صورت تماس با خون آلوده یا آسیب‌های پزشکی در معرض ویروس قرار گرفته‌اند، در مدت زمان کوتاه پس از مواجهه، احتمال ابتلا را کاهش دهد. پیشگیری از انتقال ویروس از مادر به نوزاد نیز یکی دیگر از گام‌های مهم است که با مصرف داروهای مناسب در دوران بارداری می‌تواند به‌طور چشمگیری این خطر را کاهش دهد.

درمان‌های سنتی برای HIV
در حالی که تاکنون درمان قطعی برای HIV پیدا نشده است، درمان‌های موجود می‌توانند ویروس را به سطح غیرقابل تشخیص کاهش دهند و از پیشرفت بیماری به فاز ایدز جلوگیری کنند.
درمان ضدویروسی فعال (ART) شامل ترکیب چند دارو از گروه‌های مختلف ضدویروسی است که به‌طور همزمان به بیمار داده می‌شود. این داروها ویروس را در بدن مهار کرده و مانع از تکثیر آن می‌شوند. یکی از ویژگی‌های بارز ART این است که این درمان می‌تواند افراد مبتلا به HIV را در طولانی‌مدت سالم نگه دارد، البته به شرطی که داروها به‌طور منظم و بدون‌وقفه مصرف شوند. در این راستا، داروهایی که در ART استفاده می‌شوند معمولاً از گروه‌های مختلف شامل بازدارنده‌های ترانسکریپتاز معکوس نوکلئوزیدی (NRTIs)، بازدارنده‌های ترانسکریپتاز معکوس غیرنوکلئوزیدی (NNRTIs)، مهارکننده‌های پروتئاز (PIs) و مهارکننده‌های اینتگراز (Integrase Inhibitors) هستند که با مکانیسم‌های مختلف خود از تکثیر ویروس جلوگیری می‌کنند.

ART  و تأثیر آن بر زندگی بیماران
استفاده از ART به‌طور قابل توجهی کیفیت زندگی افراد مبتلا به HIV را بهبود می‌بخشد و امید به زندگی آن‌ها را افزایش می‌دهد. این داروها می‌توانند بار ویروسی را به حدی کاهش دهند که دیگر نتایج آزمایش‌ها نشان‌دهنده ویروس در بدن نباشد، که به این حالت غیرقابل تشخیص (undetectable) گفته می‌شود. این شرایط به نوبه خود خطر انتقال ویروس به دیگران را کاهش می‌دهد. تحقیقات نشان داده‌اند که افرادی که درمان ضدویروسی دریافت می‌کنند و بار ویروسی غیرقابل تشخیص دارند، نمی‌توانند ویروس را از طریق روابط جنسی به شریک خود منتقل کنند. این اصل تحت‌عنوان «U=U» (غیرقابل تشخیص = غیرقابل انتقال) شناخته می‌شود و به‌طور گسترده در جوامع پزشکی و عمومی تبلیغ می‌شود. با وجود این پیشرفت‌ها، لازم است که بیماران تحت نظر پزشک خود و با رعایت دوز و زمان مصرف داروها روند درمان را ادامه دهند زیرا قطع ناگهانی داروها می‌تواند منجر به بازگشت ویروس و افزایش بار ویروسی شود.

داروهای رایج در درمان HIV
در درمان HIV، همانطور که پیش‌تر گفته‌شد، داروهای مختلفی از گروه‌های مختلف دارویی استفاده می‌شوند که به طور همزمان به بیمار داده می‌شوند تا ویروس را کنترل و مهار کنند. این داروها معمولاً به صورت ترکیبی برای جلوگیری از تکثیر ویروس و کاهش بار ویروسی در بدن تجویز می‌شوند. یکی از مهم‌ترین گروه‌های دارویی، بازدارنده‌های ترانسکریپتاز معکوس نوکلئوزیدی (NRTIs) هستند که نقش مهمی در مهار ویروس در مراحل اولیه تکثیر آن دارند. داروهایی همچون لامیوودین (Lamivudine) و زیدوودین (Zidovudine) در این گروه قرار دارند. این داروها به شکل پیشگیری از تکثیر ویروس عمل کرده و با تبدیل آن به متابولیت‌هایی که قابل استفاده برای ویروس نیستند، مانع از رشد آن می‌شوند. داروهای دیگر مانند آباکاویر (Abacavir) نیز در این گروه قرار دارند و به عنوان گزینه‌هایی موثر در درمان‌های ترکیبی استفاده می‌شوند.
گروه دیگری از داروها، بازدارنده‌های ترانسکریپتاز معکوس غیرنوکلئوزیدی (NNRTIs، برای ممانعت از فعالیت آنزیم ترانسکریپتاز معکوس به کار می‌روند. این داروها به طور غیرمستقیم فعالیت این آنزیم را مسدود کرده و تکثیر ویروس را محدود می‌کنند. از مهم‌ترین داروهای این گروه می‌توان به افاویرنز (Efavirenz) و نویراپین (Nevirapine) اشاره کرد. البته این داروها به دلیل عوارض جانبی مانند مشکلات کبدی و واکنش‌های آلرژیک، در برخی از افراد ممکن است با احتیاط تجویز شوند.
از دیگر گروه‌های درمانی، مهارکننده‌های پروتئاز (PIs) هستند که نقش مهمی در پایان مراحل تکثیر ویروس دارند. این داروها از آنزیم پروتئاز ویروسی جلوگیری می‌کنند و مانع از تکثیر ویروس در سلول‌های بدن می‌شوند. داروهایی مانند لوپیناویر (Lopinavir) و داروناویر (Darunavir) در این دسته قرار دارند و برای بیمارانی که نیاز به درمان‌های ترکیبی دارند، گزینه‌های مؤثری به شمار می‌روند.

درمان‌های نوین و داروهای طولانی‌اثر
در سال‌های اخیر، درمان‌های جدیدتری برای درمان HIV معرفی شده‌اند که بر اساس آنها بیماران نیازی به مصرف روزانه دارو ندارند.
 یکی از این پیشرفت‌ها درمان‌های تزریقی طولانی‌اثر (LA-ART) است که می‌تواند به‌طور مؤثر ویروس را کنترل کرده و بیمار را از نیاز به مصرف روزانه داروهای خوراکی رها کند. درمان‌هایی مانند Cabenuva  که شامل ترکیب دو داروی Cabotegravir  و Rilpivirine  است، به صورت ماهانه یا هر دو ماه یکبار به صورت تزریقی به بیمار داده می‌شود. این درمان می‌تواند برای افرادی که به دلیل مشکلات فراموشی یا مشکلات هضم نمی‌توانند داروهای خوراکی را به طور منظم مصرف کنند، گزینه‌ای مناسب باشد. این روش درمانی از نظر تسهیل درمان و بهبود کیفیت زندگی بیماران اهمیت زیادی دارد و به‌ویژه در مواردی که بیمار به درمان‌های خوراکی مقاومت نشان می‌دهد، مفید است.
این درمان‌ها نه تنها راحتی بیشتری برای بیمار فراهم می‌کنند، بلکه از احتمال اشتباه در مصرف دارو و کاهش بار ویروسی نیز جلوگیری می‌کنند. در این راستا، داروهای جدید همچنان در حال آزمایش و توسعه هستند و ممکن است در آینده نزدیک شاهد داروهای جدیدتری باشیم که حتی دوره‌های تزریقی طولانی‌تری دارند.
درمان‌های تجربی و کارآزمایی‌ها
در کنار درمان‌های موجود، تحقیقات گسترده‌ای در زمینه درمان‌های جدید برای HIV در حال انجام است. یکی از مهم‌ترین زمینه‌ها، ژن درمانی (Gene Therapy) است که از تکنولوژی‌های پیشرفته مانند CRISPR  برای ویرایش ژن‌ها استفاده می‌کند. این روش‌ها به‌طور بالقوه می‌توانند ویروس را به طور کامل از بدن فرد مبتلا حذف کرده یا آن را به گونه‌ای تغییر دهند که دیگر قادر به تکثیر نباشد. ژن‌درمانی هنوز در مراحل آزمایشگاهی و اولیه قرار دارند، اما امیدهایی برای درمان قطعی این بیماری به وجود آورده‌اند.
یکی دیگر از روش‌های جدید که در حال آزمایش است، استفاده از آنتی‌بادی‌های مونوکلونال است. این داروها به طور مستقیم با ویروس HIV تعامل دارند و آن را از بین می‌برند. داروهایی مانند VRC01  که به‌طور خاص برای مقابله با ویروس HIV طراحی شده‌اند، به‌طور تجربی در حال آزمایش هستند و ممکن است در آینده به عنوان گزینه‌های درمانی جدید مطرح شوند.

درمان‌های حمایتی در کنار ART
علاوه بر درمان‌های اصلی ضدویروسی، بسیاری از بیماران HIV نیاز به درمان‌های حمایتی دارند. این درمان‌ها به منظور تقویت سیستم ایمنی و پیشگیری از عفونت‌های فرصت‌طلبی که در نتیجه ضعف سیستم ایمنی به‌وجود می‌آیند، استفاده می‌شوند. به عنوان مثال، داروهای ضدقارچی مانند فلوکونازول به افراد مبتلا به HIV که در معرض ابتلا به عفونت‌های قارچی هستند، تجویز می‌شوند. همچنین، داروهای ضدباکتریایی و ضدویروسی برای پیشگیری از ابتلا به عفونت‌های باکتریایی و ویروسی مورد استفاده قرار می‌گیرند. به علاوه، مراقبت‌های روان‌شناختی و حمایت‌های اجتماعی نیز نقش مهمی در بهبود کیفیت زندگی بیماران دارند. به دلیل استرس‌ها و مشکلات روانی که ممکن است بیماران HIV با آن مواجه شوند، درمان‌های روان‌شناختی و مشاوره می‌توانند به فرد در مقابله با چالش‌های این بیماری کمک کنند.
در حالی که هنوز درمان قطعی برای HIV/AIDS پیدا نشده است، پیشرفت‌های علمی و دارویی در سال‌های اخیر دستاوردهای بزرگی را در زمینه درمان و پیشگیری از این بیماری به ارمغان آورده‌اند. درمان‌های ضدویروسی فعال (ART) می‌توانند به طور مؤثر ویروس را در بدن کنترل کرده و از پیشرفت به ایدز جلوگیری کنند. داروهای جدیدتر مانند درمان‌های تزریقی طولانی‌اثر و ژن درمانی نوید یک آینده روشن‌تر برای بیماران مبتلا به HIV را به همراه دارند. همچنین، تحقیقات در زمینه واکسن‌ها و درمان‌های جدید نشان‌دهنده پیشرفت‌های چشمگیر در این زمینه است. در نهایت، همزمان با پیشرفت‌های علمی، آگاهی‌رسانی و آموزش به مردم در خصوص روش‌های پیشگیری و درمان نیز برای کنترل و کاهش شیوع این بیماری ضروری است.