سلامت

کارشناسان بهداشت محیط به عنوان یکی از گروه‌های فعال در حوزه بهداشت، نظارت و پیشگیری، نقش چشمگیری در ارتقای سطح سلامت جامعه دارند. با توجه به شیوع کرونا، نقش کارشناسان بهداشت محیط به نسبت گذشته، بسیار پررنگ‌تر شده است.

کارشناسان بهداشت محیط، همه عوامل محیطی اثرگذار بر سلامت انسان را کنترل می‌کنند. این کارشناسان با آموزش و نظارت، تلاش می‌کنند که انتقال بیماری از طریق آب، هوا، مواد غذایی و بسیاری از عوامل محیطی دیگر را کنترل کنند. پس از بروز بحران کرونا، برخی محیط‌های جدید نیز به دایره نظارت کارشناسان بهداشت محیط اضافه شد. در این شرایط جدید، کارشناسان می‌گویند که تعداد کارشناسان بهداشت محیط با نیازهای کشورمان، تناسبی ندارد. آنها تاکید دارند که هم‌اکنون با کمبود جدی کارشناسان بهداشت محیط مواجه هستیم و پس از بحران کرونا، این کمبود نیروی انسانی بیشتر از قبل شده است. با توجه به اینکه مجموعه فعالیت‌های کارشناسان بهداشت محیط، تاثیر جدی در کنترل بیماری کرونا دارد، انتظار می‌رود که برای حفظ سلامت جامعه و کنترل سایر عوامل خطرزا برای سلامت انسان، تلاش جدی برای رفع این کمبودها انجام شود.

چرا باید تعداد کارشناسان بهداشت محیط، افزایش پیدا کند؟
کارشناسان بهداشت محیط، طیف وظایف بسیار گسترده‌ای دارند. پایش فعالیت مراکز بهداشتی، درمانی و خانه‌های بهداشت، نظارت بر عملکرد تاسیسات آبرسانی شهری و روستایی، نظارت برعملکرد تاسیسات فاضلاب، نظارت بر نحوه مصرف سموم و مواد گندزدا، نظارت بر نحوه ضدعفونی اماکن عمومی و کنترل بهداشتی مراکز ارائه دهنده خدمات، تنها گوشه‌ای از مسئولیت کارشناسان بهداشت محیط است.

مجید تاجیک، رئیس گروه بهداشت محیط دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی به مشکل کمبود کارشناسان بهداشت محیط اشاره می‌کند و به سپید می‌گوید: «واقعیت این است که باید تعداد کارشناسان بهداشت محیط افزایش پیدا کند. بر اساس آخرین استانداردهایی که به ما اعلام کرده‌اند، باید به ازای هر 300 مرکز و امکنه، یک کارشناس بهداشت محیط وجود داشته باشد که ما فاقد این استاندارد هستیم. نظارت بهداشتی بر مراکز تهیه و توزیع مواد غذایی و اماکن عمومی در زمره وظایف کارشناسان بهداشت محیط است. متاسفانه در اغلب نقاط تهران، هنوز به این استاندارد یک کارشناس به ازای 300 مرکز نرسیده‌ایم.»

او یادآور می‌شود: «این استاندارد مربوط به زمان قبل از کرونا است. الان با وجود بحث فاصله‌گذاری اجتماعی و کنترل کرونا، کارشناسان بهداشت محیط باید اماکن دیگری را هم نظارت کنند. یعنی وظایف دیگری نیز به ما محول شده است. با این وجود، کمبود نیروی انسانی در این بخش کاملا ملموس است و ما با انجام برخی طرح‌ها تلاش می‎کنیم که تا حدی این کمبودها را جبران کنیم. با توجه به اینکه به نظر می‌رسد دوران کرونا به این زودی تمام نشود و با بحران طولانی مدتی روبرو باشیم، این کمبود نیروی انسانی در حوزه بهداشت محیط بر بحث نظارت‌ها تاثیر جدی می‌گذارد.»

تاجیک با اشاره به اینکه در تهران و کلانشهرها، بیشتر با مشکلات کمبود نیروی انسانی در حوزه بهداشت محیط مواجهیم، تاکید می کند: «در مراکز تحت پوشش دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، یک کارشناس بهداشت محیط به ازای هر 460 امکنه داریم. برخی اماکن دیگر نیز که در گذشته تحت پوشش ما نبود، نظارت بر این اماکن جدید با وجود شیوع کرونا و بحث فاصله‌گذاری اجتماعی به ما محول شد. مثلا در گذشته، سطح نظارت‌های بهداشتی بر برخی اماکن مثل کفش فروشی‌ها و بوتیک‌ها بسیار کمتر بود، اما حالا با توجه به اهمیت فاصله‌گذاری اجتماعی باید بر این مراکز هم نظارت مستمر داشته باشیم. تعداد این مراکز که نیاز به نظارت‌های بهداشتی دارد، بسیار افزایش پیدا کرده است. همین موضوع، دایره مسئولیت کارشناسان بهداشت محیط را بسیار گسترش داده است. درواقع نسبت یک کارشناس به 460 امکنه مربوط به دوران قبل از کرونا بود، اما الان باوجود کرونا قطعا تعداد اماکن در این نسبت، بسیار بیشتر شده است.»

او خاطرنشان می‌کند: «در تهران به نسبت سایر شهرهای کشور با بیشترین تراکم صنوف مواجه هستیم. با این حساب، مشکل کمبود کارشناسان بهداشت محیط در تهران و کلانشهرها بیشتر از شهرهای کوچک است و وضع برخی دانشگاه های علوم پزشکی کشور در این زمینه، بهتر از تهران است.»

همچنین محمد مسافری، دیگر کارشناس بهداشت محیط هم به مشکل کمبود کارشناسان بهداشت محیط در کشور اشاره دارد و تاکید می‌کند: «تعداد کارشناسان بهداشت موجود در کشور به هیچ‌وجه کافی نیست. به علت کمبود کارشناسان بهداشت، بار سنگینی بر دوش بازرسان بهداشت محیط قرار گرفته است. با توجه به کمبود کارشناسان بهداشت محیط در کشور لازم است تا استخدام دانش‌آموختگان جدید بهداشت محیط مدنظر قرار گیرد.»

روزهای سخت کارشناسان بهداشت محیط در ایام کرونا
در همه اماکن پرخطری که به مردم توصیه می‌شود به آنجا مراجعه نکنند، کارشناسان بهداشت محیط باید در آنجا حضور پیدا کنند. اغلب این کارشناسان با حضور مستمر در اماکن عمومی پرخطر در معرض ابتلا به کرونا قرار دارند و برای انجام وظیفه، جانشان را به خطر می‌اندازند.

حسن شکوهمندی، پژوهشگر و کارشناس بهداشت محیط هم با اشاره به مشکلات کارشناسان بهداشت محیط در دوران کرونا، می‌گوید: «تمام مراحل تدفین افرادی که به دلیل کووید۱۹ فوت شده‌اند، باید با نظارت کارشناس بهداشت محیط باشد. برای گندزدایی، نظارت و آموزش خانه‌هایی که در آنجا افرادِ مبتلا یا مشکوک به کرونا وجود دارند، باز هم اینجا بچه‌های بهداشت محیط پای کار هستند و زحمت می‌کشند. همچنین در بحث بهداشت محیط و گندزدایی بیمارستان‌ها، نیروهای خدماتی با نظارت کارشناسان بهداشت محیط کار می‌کنند.این هم یکی دیگر از چالش‌های مهم است که ما امروز با آن روبه‌رو هستیم. متاسفانه تلاش بچه‌ها در این موارد اصلا دیده نمی‌شود، در حالی که در این زمینه هم خوب عمل کرده‌ایم. ضمن اینکه این مکان‌ها نقاط خطرناکی هستند، زیرا ممکن است کارشناسان بهداشت محیط خودشان آلوده شوند. با این وجود، ما همچنان مشغول کار، شناسایی و آموزش افراد هستیم.»

او یادآور می‌شود: «آموزش و تذکر از وظایف کارشناسان بهداشت محیط است. ما در طول سال این موارد نظارتی را به طور مستمر داریم و حالا در بحث شیوع کروناویروس، اینها را با حساسیت بیشتری دنبال می‌کنیم و نظارت دقیق‌تری داریم. به دلیل کرونا، اغلب همکاران ما چه قبل و چه در تمام طول تعطیلاتِ گذشته، حتی یک روز هم به استراحت نرفتند. همچنین بچه‌های بهداشت محیط برای اینکه صنعت همچنان سرپا باشد، ایستادند و برای تامین سلامت و بهداشت به عنوان یک اصل مهم و فراموش نشدنی کار کردند و پشت سلامت و بهداشت را خالی نگذاشتند.»

شکوهمندی توضیح می‌دهد: «بهداشت محیط یعنی کنترل شرایط محیط که به نحوی می‌تواند زندگی ما را تحت تاثیر قرار دهد. ما وظیفه داریم این شرایط محیطی را کنترل کنیم. ما در محیطی زندگی می‌کنیم که آب هست، هوا هست و خاک هم هست. در بحث آب، آب آشامیدنی سالم و مدیریت پساب وظیفه ما است. در بحث هوا کنترل آلودگی هوا وظیفه ما است و در بحث خاک نیز کنترل زباله و سلامتِ خاک را وظیفه داریم. وقتی همه اینها کنترل شود، نتیجه‌اش می‌شود سلامت انسان. از طرفی ما به جز انسان موجودات ذره‎بینی و ریزی داریم که آنها هم در محیط ما زندگی می‌کنند و می توانند بر سلامت ما اثر بگذارند. ما نمی‌توانیم نسبت به تاثیر آنها نیز بی‌تفاوت باشیم.» او عنوان می‌کند: «بنابراین ما با دو مساله روبه‎رو هستیم، یکی تاثیر انسان بر روی محیط و دیگری تاثیر محیط بر روی انسان. هدف غیر مستقیم بهداشت محیط می‌شود سلامت محیطِ زیست و هدف مستقیم آن سلامت انسان می‌شود. حالا ما باید میان انسان و محیط یک نقطه تعادل پیدا کنیم. اگر این تعادل و توازن از میان برود نتیجه‌اش می‌شود بیماری. این تعادل را کارشناس‌های بهداشت محیط به‌وجود می‌آورند.»

چالش‌های نظارت بر مراحل تدفین فوتی‌های کرونا
برخی آمارها حاکی از این است که به ازای هر 10 هزار نفر در کشور فقط یک کارشناس بهداشت فعالیت دارد و در این زمینه با کمبود جدی نیرو مواجه هستیم. گستره وظایف کارشناسان بهداشت محیط بسیار زیاد است، طوری که آنها بر نحوه تدفین فوتی‌های کرونا نیز نظارت بهداشتی دارند. انجام این وظیفه مهم در طول این مدت نیز با چالش‌های زیادی همراه بوده است.

علی ابراهیمیان، مسئول بهداشت محیط و حرفه‌ای شهرستان رامسر با توجه به چالش‌های پیش‌روی کارشناسان بهداشت محیط در ایام کرونا، تاکید می‌کند: «کرونا، کاستی‌ها و ناهماهنگی‌هایی را عیان کرد که در هیچ کدام از بندهای پرتکل‌ها اشاره‌ای به آن نشده بود و پیش‌بینی برای آن وجود نداشت. در کرونا شرایط برای ما ویژه‌تر شد. مواردی رخ داد که هرگز در ذهن ما نبود و پیش‌بینی برای آن نداشتیم؛ آن هم در شرایطی که رفع و مدیریتش در حوزه اختیارات ما نبود و در عین حال در اجرای پروتکل اختلال ایجاد می‌کرد. به عنوان مثال ما به عنوان نهادی که می‌بایست ناظر بر اجرای درست مراحل تدفین باشد، وظیفه نداشتیم که به تک تک افراد حاضر در مراسم تدفین گوشزد کنیم که از جسد فاصله بگیرند و یا تجمعات را متفرق کنیم. با این حال مجبور شدیم در مورادی این اقدامات را هم انجام دهیم.»

او ادامه می‌دهد: «مشکل نخستی که با آن مواجه شدیم کمبود بسته حفاظت فردی بود. ابتدا با هفت بسته حفاظتی شروع کردیم و در عرض سه روز این بسته‌ها تمام شدند. البته این کمبود در کل دنیا وجود داشت و مختص ایران نبود، این بسته‌ها شامل عینک، ماسک ان ۹۵، کیسه برای سوزاندن، دستکش، لباس یکسره، گت و محلول ضد عفونی کننده دست بود که با آنها مراحل تدفین انجام می‌گرفت. دست زدن و تماس با جسد به‌معنی خطر جدی است و در این بین کار نظارت بر نحوه پوشیدن و درآوردن لباس هم بر عهده ما بود.»

ابراهیمیان به گوشه دیگری از مشکلات کارشناسان بهداشت محیط اشاره می‌کند و می‌گوید: «کماکان تمامی مسیرهای رفت و آمد جسد، آمبولانس و کابین آن ضدعفونی می‌شود. ضمن اینکه گاهی اوقات پیش می‌آمد نیروهای خدماتی به دلیل سنگین بودن جسد و دشواری حمل، دقایقی جسد را برای استراحت روی زمین می‌گذاشتند و همان نقطه را نیز برای ضدعفونی علامت گذاری می‌کردیم. به علاوه اینکه بیل، کلنگ، سایر ابزارها با نظارت ما سمپاشی می‌شود. علاوه بر این یک بار آهک در عمق قبر پاشیده می‌شود، یک بار به دیواره ها و یک بار هم می‌بایست تا شعاع سه متری پاشیده شود. البته همه اینها به این معنا نیست که آهک ضد عفونی می‌کند، بلکه آهک محیط را قلیایی می‌کند و اجازه نزدیک شدن جونده و حشرات به جسد را نمی‌دهد و این محیط را ترک می‌کنند.»

کمبود فرصت‌های شغلی در رشته بهداشت محیط
وظایف و فعالیت‌های کارشناسان بهداشت محیط، بسیار متنوع است. کنترل آلودگی‌های هوا و محیط و در موارد اضطراری، پیشگیری از بروز حوادث و سوانح، نظارت بهداشتی بر تهیه و توزیع و فروش مواد غذایی، لوازم آرایشی، کنترل بیماری‌های ناشی از مواد غذایی و مسمومیت‌ها و حفظ سلامتی در محیط‌های بسته از مهم‌ترین وظایف کارشناسان بهداشت محیط به حساب می‌آید.

با وجود نقش بسیار مهم کارشناسان بهداشت محیط در حفظ سلامت جامعه، این گروه از کارشناسان با کمبود جدی فرصت‌های شغلی روبرو هستند. حتی برخی از آنها کلا فعالیت در رشته تخصصی خود را رها کرده‌اند و در مشاغل دیگری فعال هستند.

سحر احمدی، کارشناس بهداشت محیط هم به مشکل اشتغال کارشناسان بهداشت محیط اشاره می‌کند و می‌گوید: «بهداشت اماکن عمومی، بهداشت مسکن، کنترل مواد زاید خطرناک و بهسازی اماکن و فعالیت‌های تفریحی و تصفیه و دفع فاضلاب و ... از برنامه‌های کاری کارشناسان بهداشت محیط است. هر کدام از این افراد با توجه به گرایش تحصیلی خود، وظایفی را بر عهده دارند. هر جایی که انسان وجود داشته باشد، برای اینکه سلامت او حفظ شود باید متخصصان این رشته وجود داشته باشند و خدمات ارائه دهند. در کشور ما از آنجایی که آگاهی کمی نسبت به توانایی‌های این متخصصان دارند، فرصت‌های شغلی برای فارغ التحصیلان بهداشت محیط نیز کم است.»

اینکه از یک طرف با مشکل کمبود جدی کارشناسان بهداشت محیط مواجه هستیم و از سوی دیگر، فرصت‌های شغلی محدودی در اختیار متخصصان این رشته وجود داشته باشد، وضعیت متناقضی است که باید حل شود. از سوی دیگر، وزارت بهداشت بارها اعلام کرده است که به دلیل محدودیت استخدام نمی‌تواند نیروهای انسانی زیادی در حوزه بهداشت و پیشگیری جذب کند. همین مشکل باعث شده است که برخی کارشناسان بهداشت محیط، همزمان بجای چند نیرو کار کنند. شیوع کرونا نیز این مشکلات را حادتر کرد. با توجه به افزایش موارد ابتلا به کرونا و لزوم نظارت بیشتر بر اماکن عمومی، انتظار می‌رود که دولت با مساعدت بیشتری نسبت به جذب کارشناسان بهداشت محیط اقدام کند. این کار موجب می‌شود با توان بیشتری با بیماری مهلک کرونا، مقابله کنیم که در نهایت نیز به نفع سلامت جامعه تمام خواهد شد.