از حدود ۹۰۰ میلیون بار مراجعه درمانی در سال گذشته
علی فتاحی، معاون انتظامی سازمان نظام پزشکی با ارائه آمارهای رسمی به همین موضوع اشاره می‌کند و می‌گوید: «حدود ۹۰۰ میلیون بار مراجعه درمانی در سال گذشته اتفاق افتاده است که حدود ۹ تا ۱۰ میلیون بستری در کل کشور و ۸۹۰ میلیون بار مراجعه سرپایی بوده است. از این ۹۰۰ میلیون بار مراجعه در کشور ما تنها ۲۰ هزار پرونده شکایت داشتیم. یک عارضه و مشکل می‌تواند منجر به عوارض غیرقابل جبرانی برای بیمار شود و هیچ چیز نزد انسان بالاتر از نعمت سلامتی نیست. کشور ما در مقایسه با سایر کشورها میزان شکایت پزشکی کمتری دارد. از این ۲۰ هزار شکایت پزشکی، حدود شش هزار شکایت در دادسراهای انتظامی کل کشور ثبت شده است.»
او در خصوص میزان قصور پزشکی ثبت شده در سال گذشته نیز تصریح می‌کند: «بیماران می‌توانند زمانی که دچار مشکل می‌شوند، به سه محل شامل دادسرای عمومی و انقلاب، سازمان تعزیرات حکومتی و دادسرای نظام پزشکی مراجعه کنند. سال قبل میزان مراجعه به این سه مرکز حدود ۲۰ هزار شاکی بوده است که البته حدود ۳۰ درصد این شکایت‌ها همپوشانی دارد. بر اساس برآوردهای صورت گرفته، هر ایرانی سالانه به طور متوسط ده و نیم بار مراجعه درمانی یا پزشکی به مراکز درمانی مختلف دارد.»
فتاحی با اشاره به محرومیت حدود ۳۰۰ نفر از طبابت در سال گذشته، یادآور می‌شود: «در پرونده شکایت‌های پزشکی، اول باید اثبات شود که مشکل رخ داده عارضه بوده و یا تقصیر پزشک است. همچنین باید ثابت شود که آیا اقدامی که پزشک انجام داده است، ارتباط سببی با موضوع دارد یا خیر. گاهی اوقات سخت است که بیمار بپذیرد که دارو برای او عوارض ایجاد کرده است. در شرایطی که دارو و تجویز مشکلی نداشته، اما عارضه‌ای غیرقابل پیشگیری و غیرقابل پیش‌بینی در بیمار رخ داده است. درباره هر عارضه‌ای که به حوزه‌های انتظامی سازمان برسد، بر اساس موارد مثبت در آیین نامه مجازات‌ها نیز مشخص است. این مجازات‌ها از تذکر شفاهی تا محرومیت دائم برای پزشک وجود دارند. تنها در سال گذشته حدود ۳۰۰ نفر از طبابت محروم شدند.» فتاحی تاکید می‌کند: «پس از تشکیل پرونده و معاینه بیمار، نظر کارشناسی ارائه می‌شود و دادستان نظام پزشکی قرار صادر می‌کند. در سال گذشته ۶۰ درصد قرارها منجر به برائت و ۴۰ درصد منجر به کیفرخواست شده است. آمار محکومیت‌ها در سازمان تعزیرات استان تهران حدود ۳۵ درصد و در دادسرای نظام پزشکی حدود ۳۹ درصد است که این موضوع نشان می‌دهد نگاه صنفی در سازمان نظام پزشکی وجود ندارد.»
عوامل موثر در پایین بودن شکایت‌های پزشکی
عوامل بسیار متعددی وجود دارد که موجب شده است آمار شکایت‌های پزشکی در ایران در مقایسه با میزان مراجعات درمانی، رقم بسیار پایینی باشد.
یدالله سهرابی، عضو شورای عالی نظام پزشکی کشور هم به رابطه معنادار بین ارتقای کیفیت خدمات درمانی و کاهش شکایت‌های پزشکی اشاره می‌کند و به سپید می‌گوید: «پزشکان ایرانی از نظر علمی، سرآمد پزشکان منطقه هستند. فرآیند درمانی نوینی وجود ندارد که پزشکان ایرانی به دنبال آن نرفته باشند. الان نیاز به اعزام بیمار به خارج از کشور نیز نداریم. پیشرفت‌های علم پزشکی در ایران در چند دهه اخیر بسیار چشمگیر بوده است. تا همین چند دهه قبل، پزشکان هندی و پاکستانی در ایران فعالیت می‌کردند، اما حالا خودکفا شده‌ایم. تا همین چهار دهه قبل، ایران سالانه حدود 600 دانشجوی علوم پزشکی تربیت می‌کرد، اما الان دانشگاه‌های علوم پزشکی ما بیش از شش هزار دانشجوی علوم پزشکی جذب می‌کند. الان حدود 140 هزار پزشک داریم، در حالی که قبل از انقلاب حدود 17 هزار شماره نظام پزشکی داشتیم.» او یادآور می‌شود: «الان در شرایطی قرار داریم که گردشگران سلامت از نقاط مختلف جهان به کشورمان می‌آیند. رشد بالای دانش پزشکان ایرانی، ارتقای سطح تجهیزات تشخیصی، افزایش دسترسی به امکانات درمانی در مناطق مختلف کشور، کاهش عمل‌های تهاجمی، بالا رفتن کیفیت خدمات درمانی در بیمارستان‌ها، افزایش نظارت بر فرآیندهای درمانی و تولید داروهای جدید برای کاهش عوارض بعد از عمل، همگی از جمله عواملی است که به ارتقای کیفیت خدمات درمانی در ایران منجر شده است. همین ارتقای کیفیت خدمات تشخیصی و درمانی، تاثیر جدی خودش را در کاهش شکایت‌های پزشکی برجای می‌گذارد.»
سهرابی در ادامه به راه‌های پیشگیری و کاهش خطاها و قصور پزشکی در ایران اشاره می‌کند و یادآور می شود: «قصور پزشکی را در چهار بخش بی‌مبالاتی، بی‌احتیاطی، عدم رعایت نظام‌های دولتی و عدم مهارت بررسی می‌کنند.
از نظر حقوقی، جامعه پزشکی، تعهد به نتیجه درمان ندارد. در این بین علاوه بر علم و تکنیک و مهارت، بحث وجود امکانات و تجهیزات هم در فرآیندهای درمانی بسیار مهم است. هرچقدر این امکانات گسترش یابد، به همان میزان نیز احتمال خطاهای پزشکی پایین می‌آید. اتفاقا یکی از دلایلی که در بحث منطقی شدن تعرفه‌ها وجود دارد این است که تعرفه‌های پزشکی باید به گونه‌ای باشد که بتوان از تجهیزات و امکانات بهتری در فرآیند درمان بهره برد. ارتقای تجهیزات و فناوری‌های درمانی، بحث خطا و قصور پزشکی را کاهش می‌دهد. هرچقدر تجهیزات تشخیصی بهتر باشد، تشخیص و درمان پزشک نیز بهتر خواهد شد و در نتیجه، رضایتمندی بیمار نیز ارتقا پیدا می‌کند.»
او عنوان می‌کند: «وقتی بحث خطاهای پزشکی به میان می‌آید، نباید فقط یک طرف موضوع را ببینیم. فرض کنید که اگر مباحث ایمنی در رانندگی رعایت شود و وضعیت خودروها و جاده‌ها بهتر شود، دیگر اصلا به بحث خطای پزشکی در درمان بیماران تصادفی نمی‌رسیم. برخی شکایت‌های پزشکی هم ناشی از تبلیغات فضای مجازی و دستکاری تصاویر جراحی‌ها است که انتظارت غیرمنطقی در برخی بیماران ایجاد می‌کند. مثلا بیمار به دلیل تبلیغات فضای مجازی، فکر می‌کند که اصلا جای تیغ جراحی روی بدنش نمی‌ماند.»
سهرابی با بیان اینکه کاهش ساعت کاری پزشکان در مراکز درمانی نیز از جمله مولفه‌های مهم در کاهش خطاهای پزشکی است، خاطرنشان می‌کند: «در بسیاری از شکایت‌های پزشکی، نباید فقط پزشک را دید. نحوه مراقبت‌های پرستاری و حتی نحوه خودمراقبتی بیمار نیز در بروز یا عدم بروز عوارض بعد از جراحی بسیار مهم است. افزایش ارتقای سواد سلامت بیمار بعد از عمل جراحی، نقش انکارناپذیری در کاهش عوارض جراحی دارد. گاهی عمل جراحی با موفقیت انجام می‌شود، اما بیمار به دلایل نداشتن آگاهی کافی یا اجبار به حضور در محل کار، مثلا جسم سنگین بلند می‌کند و عارضه بعد از عمل پیش می‌آید. همچنین مورد داشته‌ایم که بیمار بعد از عمل پیوند قرنیه به باغ رفته است و برخورد با شاخه‌های درخت، بخیه چشم را باز کرده است. در این نوع موارد، واقعا تقصیری متوجه پزشک نیست. آموزش به بیمار برای خودمراقبتی، مصرف به موقع داروها، پیگیری بیمار بعد از جراحی از سوی پزشک و مراکز درمانی و بازآموزی فرآیندهای آموزشی برای یادگیری تکنیک‌های جدید درمانی نیز از جمله مواردی است که به کاهش خطاهای پزشکی منجر می‌شود.»
استان‌های کم برخوردار در صدر شکایت‌های پزشکی
ریشه بسیاری از شکایت‌های پزشکی به نبود تجهیزات کافی و کمبود نیروی انسانی در فرآیندهای تشخیصی و درمانی برمی‌گردد. به همین دلیل نیز برخی استان‌های کم برخوردار در صدر شکایت‌های پزشکی قرار دارند.
فتاحی، معاون انتظامی سازمان نظام پزشکی نیز ضمن تاکید بر همین موضوع، خاطرنشان می‌کند: «بیشترین شکایت‌های پزشکی شامل نارضایتی از درمان است که ۶۰ درصد شکایت‌ها را تشکیل می‌دهد. همچنین ۲۰ درصد شکایت‌ها مربوط به تعرفه، ۵ درصد عوامل رفتاری کادر درمان و ۵ درصد نیز مربوط به تبلیغات غیرمجاز است. علاوه بر فاکتورهای درمانی، هزینه‌ای و رفتاری، فاکتورهای اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی نیز در ایجاد شکایت نقش دارند. به طور متوسط در کل کشور به ازای هر ۱۰ هزار نفر جمعیت ۷ دهم بار شکایت از کادر درمان انجام شده است. در استان‌های کم برخوردارتر که نیروی انسانی کمتر و تجهیزات کمتری دارند، شکایت‌های پزشکی بیشتری دارند. همچنین زمانی که نیروی انسانی، ۳۰ روز متوالی به کار گرفته می‌شود، همین خستگی از عوامل تاثیرگذاری است که موجب افزایش شکایت‌ها می‌شود.»
او ادامه می‌دهد: «در خصوص استان‌هایی که از لحاظ شرایط و تجهیزات مانند هم هستند ممکن است شکایت‌های درمانی این استان نسبت به دیگری ۵۰ درصد افزایش پیدا کند. این یعنی تنها درمان و عارضه منجر به شکایت نمی‌شود و فاکتورهای دیگری هم نقش خواهند داشت. بیشترین شکایت‌ها مربوط به دندانپزشکان و پزشکان عمومی در بخش سرپایی است. همچنین در بخش بستری نیز متخصصان زنان و زایمان، ارتوپدی و جراحی بیشترین شکایات را دارند. بر همین اساس ۱۳ درصد شکایت‌ها در مورد دندانپزشکان، ۱۰ درصد درباره پزشکان عمومی، ۱۳ درصد پزشکان زنان و ۷ درصد پزشکان ارتوپد و جراحی عمومی است.»
فتاحی تصریح می‌کند: «البته سه مولفه بسیار مهم در این زمینه نقش دارد که یکی از آنها فراوانی جمعیت پزشک و دومی انجام اعمال الکتیو یا اورژانس است. بر همین اساس پزشکان عمومی و دندانپزشکان ۴۰ درصد جمعیت کادر درمان را تشکیل می‌دهند. اگر شکایت از آنها از سایرین بیشتر است، به دلیل همین فراوانی بیشتر خواهد بود. بیشترین اعمال اورژانسی توسط متخصصان زنان و ارتوپدی انجام می‌شود که همین موضوع نیز می‌تواند بر افزایش میزان شکایت از این دو گروه تاثیر داشته باشد.»
راه‌های پیشگیری از خطاها و قصور پزشکی
بسیاری از کارشناسان نظام سلامت معتقدند بسیاری از خطاها و قصور پزشکی با رعایت برخی نکات ساده قابل پیشگیری است.
فتاحی، معاون انتظامی سازمان نظام پزشکی هم با اشاره به راه‌های جلوگیری از خطاهای پزشکی، یادآور می‌شود: «در خصوص پیشگیری از خطاهای پزشکی، ساده‌ترین کار این است که خطاکار پیدا شده و از تکرار خطا پیشگیری شود. مهم‌ترین نقش در این زمینه شامل آموزش علمی و اخلاقی خواهد بود. پرونده‌هایی که مطرح می‌شود، توسط گروه‌های خاصی بررسی شده و آموزش‌ها برای پیشگیری از خطاهای احتمالی برای پزشکان کمتر می‌شود؛ چرا که یکی از برنامه‌های ما این است که از ایجاد خطاها جلوگیری کنیم. برقراری ارتباط انسانی و دو طرفه میان بیمار و پزشک، حقیقت گویی و ... می‌تواند از بار شکایات کم کنند. اولین کاری که انجام می‌دهیم این است که دادیار با شاکی صحبت می‌کند و در همین ابتدا تا ۳۰ درصد شکایت‌ها کاهش می‌یابد. براساس تحقیقات انجام شده، بیمار از پزشک می‌خواهد که او را معاینه کند و آینده بیماری را برایش مشخص کند. در صورتی که این دو نکته از سوی پزشک رعایت شود، میزان شکایت‌ها به حداقل خواهد رسید.»
او با اشاره به اینکه ۲۰ درصد از شکایات‌ها در خصوص پرونده‌های تعرفه‌ای است، درباره آمار پرونده‌ها و شکایات در کمیسیون ماده ۱۱ استان تهران تصریح می‌کند: «سال قبل بیش از ۱۱ هزار پرونده داشتیم که ۹۰ درصد آنها مربوط به مراکز تولیدی، بهداشتی، کارخانه‌ها و مواد غذایی بوده است. همچنین یک درصد پرونده‌ها نیز مربوط به کسانی است که اصلا پزشک نیستند، اما به طبابت مشغول هستند که بیشتر خدماتی در حوزه دندانپزشکی، زیبایی و یا طب سنتی انجام می‌دهند.»
فتاحی یادآور می‌شود: «همچنین ۹ درصد از شکایت‌ها نیز مربوط به مراکز درمانی بوده است که از این ۹ درصد ۵۴۰ پرونده مربوط به تعرفه‌های درمانی بوده است. از این ۵۴۰ پرونده نیز ۳۵ درصد آن در محاکم درمانی محکوم شدند. یعنی ۱۸۰ پرونده با محکومیت بابت تعرفه داشته‌ایم. در استان تهران ۱۵۰ میلیون بار مراجعه سرپایی و یک و نیم میلیون بار مراجعه بستری داریم که از این تعداد ۱۰ مورد آنها پرونده‌های زیر میزی داشتند.»
اگرچه آمار شکایت‌های پزشکی در ایران به نسبت آمار مراجعات درمانی، رقم بسیار پایینی است، اما برای کاهش روزافزون آمار قصور و خطاهای پزشکی باید گام‌های جدی‌تری برداریم. در این راستا هرچقدر دامنه نظارت‌ها افزایش پیدا کند، توزیع نیروی انسانی در سراسر کشور عادلانه‌تر شود و تجهیزات نوین در اختیار مراکز درمانی قرار بگیرد، به همان نسبت هم آمار خطاها و قصور پزشکی کاهش پیدا می‌کند.
