از عوارض طولانی مدت کووید ۱۹ چه میدانیم؟
به گزارش سپید، علی غلامرضانژاد، استادیار رادیولوژی بالینی دانشگاه کالیفرنیای جنوبی آمریکا در گفتوگو با ایسنا در پاسخ به این سوال که با توجه به اینکه شما از ابتدای شیوع این بیماری با کروناویروس عامل بیماری کووید۱۹ آشنایی دارید، به نظر شما این ویروس در طی ۱۰ ماه گذشته تغییر ژنتیک داده و میزان کشندگی آن افزایش پیدا کرده است؟، گفت: «آنچه که آمار و ارقام این بیماری در روزها و ماههای اخیر نشان میدهد، بدین معناست که میزان مرگ و میر ناشی از ابتلا به کووید۱۹ کاهش پیدا کرده است.»
وی با اشاره به دلایل کاهش میزان مرگ و میر این بیماری در اکثر نقاط دنیا از جمله آمریکا گفت: «یکی از دلایل مهم در کاهش میزان فوتیهای کووید۱۹ در این است که همکاران پزشکی ما در سطح دنیا نسبت به مکانیزیم این بیماری آشناییت بیشتری پیدا کرده و نوع درمانها متفاوت شده است.»
غلامرضانژاد در تشریح این صحبت گفت: «در اواخر ماه دسامبر و در روزهای ابتدایی شیوع این بیماری در دنیا، بحثهایی مطرح بود که برای درمان بیماران کوویدی از داروهای ضد انعقادی استفاده گردد که استفاده از این داروها در ابتدا با دوز یک چهارم مطرح شد اما در ادامه با توجه به اثرات این نوع داروها اعلام کردند که دوز مورد استفاده دو برابر شود پس در مجموع با گذشت زمان دانش پزشکی درباره این بیماری سریعاً پیشرفت و نوع درمانها و مراقبتها تغییر پیدا کرد که خود میتواند عاملی موثر در کاهش میزان فوتیهای ناشی از بیماری باشد.»
این استادیار رادیولوژی بالینی مرکز پزشکی کک دانشگاه کالیفرنیای جنوبی آمریکا در ادامه در پاسخ به این سوال که آیا کووید۱۹ فقط بر روی ریه بیماران کرونایی اثر میگذارد؟، گفت: «اولین مقالهای که ما درباره بیماری کووید۱۹ در ایالت متحده آمریکا منتشر کردیم در اواخر ماه ژانویه بود (هنوز مورد خاصی از بیماری کووید در این کشور گزارش نشده بود). در این مقاله ما در قالب جدولی بیماری کووید را با توجه به کیسهای دریافتی از کشور چین، با دو بیماری دیگر «سارس» و «مرس» مقایسه کردیم.»
وی ادامه داد: «براساس شواهد محدودی که در ماههای اولیه این بیماری مشاهده کرده بودیم عنوان شد که برخلاف «سارس» و «مرس»، کووید عمدتا بیماری است که ریه را درگیر و اندامهای دیگر بدن را درگیر نمیکند اما دو ماه بعد، افزایش اطلاعات و شواهد ما نشان داد که آنچه قبلا درباره این بیماری بیان میشد خیلی درست نبوده و در مقاله دیگری اعلام کردیم که تظاهرات خارج از ریوی کووید خیلی بیشتر بوده و کووید تقریبا هر ارگانی از بدن را میتواند درگیر کند.»
غلامرضانژاد با اشاره به اینکه کووید۱۹ میتواند باعث التهابات مغزی و در نتیجه سکته مغزی (به دلیل التهابهای عروقی)، التهاب در قلب، کلیه، کبد، پانکراس، لوزالمعده و جدیدا در گزارشاتی مطرح شده است که میتواند بیضهها را نیز درگیر کند، افزود: «عملا ارگانی در بدن نیست که درگیر کووید۱۹ نشود و دلیل آن نیز این است که کووید علاوه بر اینکه به صورت مستقیم به برخی بافتهای بدن حمله میکند، یک پاسخ ایمنی منتشر در بدن ایجاد کرده که این پاسخ ایمنی میتواند هر عضوی از بدن را تحت تاثیر قرار دهد.»
این استادیار رادیولوژی بالینی مرکز پزشکی کک دانشگاه کالیفرنیای جنوبی آمریکا ادامه داد: «مریضهایی را شاهد هستیم که با یک دل درد ساده به اورژانس مراجعه کرده و بدون علائم تنفسی بوده و تنها علائم داخلی آن غالب بوده که پس از آنکه پزشک اورژانس درخواست سی تی اسکن شکم کرده و با توجه به اینکه در سی تی شکم قسمت پایینی ریهها تا حدودی مشاهده میشود، دیدهایم که التهاب شدیدی در بافتهای ریه ایجاد شده و دریافتهایم که کل مشکل مریض کووید بوده است.»
وی با اشاره به اینکه تظاهر بالینی و خارجی کووید میتوانند با یکدیگر متفاوت باشند، افزود: «در گزارشی مطرح شده بود که بیشترین درگیری خارج ریوی کووید با قلب بوده و تقریبا بیش از ۵۰ درصد بیماران کرونایی درجاتی از درگیری قلبی و التهاب در قلب را پیدا میکنند که البته در اکثر موارد این التهاب خیلی خفیف است.»
غلامرضانژاد با بیان اینکه بعد از قلب، بیشترین بیماران کرونایی با تظاهرات شکمی بودهاند، افزود: «این تظاهرات شکمی میتواند به صورت دل درد یا اسهال باشد و متاسفانه آمار نشان میدهد که مبتلایان به کووید۱۹ که با تظاهرات اولیه شکمی به بیمارستانها مراجعه میکنند نسبت به افرادی که دارای تظاهرات تنفسی (تنگی نفس و سرفه) هستند، میزان مرگ و میر آنها بیشتر است.»
این استادیار رادیولوژی بالینی مرکز پزشکی کک دانشگاه کالیفرنیای جنوبی آمریکا در پاسخ به این سوال که آیا نشانهها و علائمی جدیدی از بیماری کووید۱۹ در دنیا گزارش شده است؟، گفت: «از درگیری و التهاب بیضه تا التهاب چشم و سکته مغزی به عنوان نشانههایی از بیمار کرونا گزارش شده و عملاً در تمامی ارگانهای بدن گزارش درگیری کووید۱۹ را داشتهایم.»
وی با بیان اینکه هنگامی که سی تی اسکن قفسه سینه یا اشعه ایکس را بر روی بیماران مبتلا به کووید۱۹ انجام میدهیم، به طور معمول مناطق پراکنده و التهابی ریهها را مشاهده میکنیم که آنها را پنومونی غیرمعمول مینامیم که این بیماران معمولاً از سرفه، دشواری تنفس یا درد قفسه سینه، خستگی و تب رنج میبرند، اظهار کرد: «آنچه بسیار تعجب آور مشاهده کردیم این است که برخی از بیماران مبتلا به کووید۱۹ چنین علائمی ندارند. در عوض آنها با درد شکم، یا حتی علائم دیگر مانند سکته مغزی یا التهاب چشم ظاهر میشوند. اما وقتی ریههای آنها را تصویر میبینیم، کووید۱۹ را در مییابیم. از طرف دیگر، خیلی کمتر، بیماران با سرفه و تب وارد میشوند، و تصویربرداری از قفسه سینه آنها نشان میدهد که ریهها پاک هستند یا حداقل علائم التهاب را دارند که این موضوع ممکن است مربوط به این واقعیت باشد که کووید۱۹ که در ابتدا هنگام ابتلا به بیماری همه گیر تصور تنها بر ریه اثر میگذارد اما شواهد نشان میدهد که تقریباً بر همه اعضای بدن اثر گذار است.»
غلامرضانژاد با تاکید بر اینکه در جمعیت دنیا روزانه عده زیادی دچار سکته، پانکراس و یا التهاب در بیضه و چشم میشوند که این بیماریها نیز سابقه طولانی دارند، اظهار کرد: «در شرایط کنونی در دنیا همه گیری به وجود آمده که تاکنون و براساس آزمایشات قطعی بیش از ۵۱ میلیون نفر در دنیا (براساس آمار غیررسمی حدود ۲۰۰ میلیون نفر) را درگیر کرده است، حال جای سوال اساسی در این میان این است که آیا علائمی مانند پانکراس چشم، بیضه و ... به تنهایی به وجود آمده و در کنار آن فرد مبتلا به کووید شده است یا اینکه فرد در ابتدا مبتلا به کووید شده و این بیماری عامل به وجود آمدن دیگر التهابات در بدن شده است.»
غلامرضانژاد ادامه داد: «خیلی از علائم در دنیا برای این بیماری در مجلات و حتی مقالات علمی گزارش شده اما مشکل اساسی این است که نمیدانیم آیا این علائم و بیماریها یک تصادف همزمانی با کووید داشته یا رابطه علت و معلول بوده یعنی کووید باعث شده این علائم و بیماریها در فرد مبتلا بروز پیدا کند؟ و اثبات این علائم برای بیماریی کووید ۱۹ در این است که بتوانیم ویروس کرونا را در هریک از اعضای درگیر شده با روشهای پاتولوژی و بافت شناسایی شناسایی کرده و این ویروس را در آن بافت دریابیم که در اکثر موارد نیز دانشمندان نتوانستند دلایل معتبری بیان کنند که ویروس عامل فلان التهاب در بدن بوده است.»
این استادیار رادیولوژی بالینی با تاکید بر اینکه در شرایط کنونی اعتقاد ما نیز بر این است که احتمالا کووید میتواند تمامی ارگانهای بدن را درگیر کند، اظهار کرد: «اما به این نکته نیز باید توجه کرد که الزاماً عامل هر نوع التهابی در بدن، کووید نبوده بلکه ممکن است کووید عامل آن بوده و از سوی دیگر نیز این احتمال وجود دارد که یک همزمانی در این بیماریهای رخ داده باشد. پس خیلی از چیزها را هنوز درباره کووید نمیدانیم.»
وی با اشاره به فشار سنگین وارد بر متخصصان و پزشکان و جامعه پژوهشی در شرایط کنونی گفت: «باید بپذیریم که هنوز نتوانستهایم به دلیل فشارهای زیاد وارده به سیستم جامعه پزشکی، تحقیقات درست و جامعی درباره این بیماری در سطح دنیا داشته باشیم و برای پاسخ به خیلی از سوالات کرونایی نیاز به وقت و زمان بیشتری داریم.»
غلامرضانژاد در واکنش به این مطلب که در گزارشی مطرح شده بود که کووید۱۹ برخلاف دیگر بیماریهای تنفسی مانند آسم میتواند با کاهش سطح اکسیژن خون بدون ایجاد مشکل تنگی نفس همراه باشد، گفت: «اکسیژن رسانی به خون شامل دو مرحله «اکسیژن رسانی و انتقال هوا از فضای بیرون به ریه بوده که از طریق مجاری هوایی اتفاق میافتد» و «عبور اکسیژن از غشاها و کیسههای هوایی به خون است». کووید۱۹ درگیری اصلی و شدیدی در مجاری هوایی نداشته و اصل ماجرای کووید در کیسههای هوایی است که اگر این کیسهها درگیر نشوند دلیلی ندارد که بخواهد روند انتقال اکسیژن دچار اختلال شود که این موضوع بر خلاف آسم بوده زیرا آسم بر مجاری هوایی تاثیر میگذارد.»
این استادیار رادیولوژی بالینی مرکز پزشکی کک دانشگاه کالیفرنیای جنوبی آمریکا درباره اثرات ماندگار کووی ۱۹ بر ریهها نیز گفت: «سارس در سال ۲۰۰۳ در دنیا شیوع پیدا کرد و در مطالعهای از دنبال کردن بیماران مبتلا به سارس در مدت زمان ۱۵ سال، نشان داد که در ۳۰ تا ۳۵ درصد بیماران مبتلا به سارس، همچنان آسیبهای دراز مدت ریوی مانند اسکار مشاهده میشود یعنی حدود ۳۰ تا ۳۵ درصد مبتلایان به سارس هیچ گاه ریههای آنها به حالت سابق و نرمال بر نمیگردد که این احتمال در مورد کووید نیز وجود دارد.»
وی با اشاره به اینکه شدت این اسکار یا شدت این اختلال آرایش بافتی در ریهها به عوامل متعددی وابسته است، افزود: «یکی از این عوامل، «سن» بیمار است به طوری که هرچه سن بیمار مبتلا به سارس یا کووید بیشتر باشد، احتمال اینکه ریههای آن هیچگاه به حالت عادی بر نگردد بیشتر است.»
غلامرضانژاد «بیماریهای زمینهای» را دیگر عامل موثر در شدت این اسکار بیان کرد و گفت: «در افرادی با بیماریهایی مانند فشار خون، دیابت، بیماران کلیوی، بیماران قلبی و به طور کلی هرگونه بیماریهای زمینهای التهابی، ریسک اینکه اسکار در ریه بیمار پس از بهبود کامل همچنان باقی مانده و بیماری آنها مانند یک ذاتالریه معمولی نباشد، افزایش پیدا خواهد کرد.»
این استادیار رادیولوژی بالینی مرکز پزشکی کک دانشگاه کالیفرنیای جنوبی آمریکا به دیگر عامل شدت اسکار در بیماران کرونایی اشاره کرد و گفت: «میزان شدت بیماری و نوع درمان عامل دیگر مهم در اثرات طولانی مدت کرونا بر ریه خواهد بود. به طور مثال برای بیمارانی که به دلیل شدت بیماری و افزایش درگیری ریهها مجبور میشوند لوله گذاری داخلی انجام دهند، شدت اسکار و یا آسیبهای دراز مدت از جمله کاهش عملکرد ریه افزایش چشمگیری پیدا خواهد کرد.»
وی در پاسخ به این سوال که این اسکارها و آسیبهای ریوی طولانی مدت به چه میزان در عملکرد انسانها تاثیر خواهند گذاشت؟، گفت: «ریه ارگان بسیار مهمی در بدن انسان است و خداوند انسان را به گونهای آفریده که به طور معمول از حدود ۲۰ درصد ریه خود استفاده میکنند و ۸۰ درصد بافت ریه به صورت ذخیره است.»
غلامرضانژاد با اشاره به اینکه میزان عملکرد افراد پس از بهبودی کامل از کووید۱۹ به میزان شدت اسکار آنها بستگی دارد افزود: «اگر در فردی حدود ۱۰ درصد اسکار پس از بیماری به وجود آمده، قاعدتاً به دلیل آنکه قبلا حدود ۲۰ درصد از ریه خود را استفاده میکرده پس با از دست دادن ۱۰ درصد دیگر، عملاً هیچگونه علامتی در زندگی روزمره افراد ایجاد نخواهد شد.»
وی با اشاره به اینکه اگر فردی ۷۰ تا ۸۰ درصد دچار آسیب ریوی شود قطعا با کوچکترین فعالیتی دچار تنگی نفس خواهد شد افزود: «در ورزشکاران حرفهای، به دلیل نوع فعالیت وزشی، گاهی میزان استفاده آنها از بافتهای ریوی حدود ۸۰ تا ۱۰۰ درصد خواهد بود و در صورت از دست دادن ۲۰ درصد از ریه خود، قطعاً در عملکرد حرفهای و توانایی ورزشی آن موثر خواهد بود.»
این استادیار رادیولوژی بالینی با اشاره به اینکه در افراد مبتلا به آسم و همچنین افراد با سابقه طولانی کشیدن سیگار تا حدود ۵۰ درصد بافت ریوی از بین رفته است افزود: «در صورت ابتلای این افراد به کووید۱۹ و درگیری ریوی آنها، به احتمال زیاد به صورت دراز مدت دچار درگیری ریوی خواهند شد. پس در مجموع حتما کووید میتواند عوارض طولانی مدتی داشته باشد که از جمله آنها میتوان به اسکار اشاره کرد که ممکن است هیچ وقت نیز از بین نروند اما اینکه در چند درصد بیماران این اتفاق خواهد افتاد هنوز مشخص نیست و نیاز به مطالعات طولانی مدتی دارد که البته این عوارض به فاکتورهای متعددی نیز وابسته است.»
غلامرضا نژاد در پاسخ به این سوال که برای تشخیص کووید۱۹ تست PCR معتبرتر است یا سی تی اسکن؟، گفت: «براساس روشهای تشخیصی برخورد هر کشور با کووید۱۹ جواب این سوال متفاوت خواهد بود. براساس اطلاعات گرفته شده توسط دانشجویان ما در دانشگاه USC از کشورهای چین، ایران، کره جنوبی، ترکیه، ایتالیا، انگلیس، آلمان، اسپانیا، مکزیک، آمریکا و کانادا نشان میدهد که الگوی تشخیصی کووید۱۹ در هر کشور متفاوت است و عملا نمیتوان به صورت دقیق اعلام کرد که کدام یک از روشهای تشخیصی درست و یا غلط است چون بسته به هر نوع کشوری، روشها میتواند متفاوت باشد.»
وی با اشاره به اینکه به طور مثال در پروتکلهای تدوین شده برای تشخیص بیماران کرونایی در ایالت متحده آمریکا، موضوع سی تی اسکن به هیچ عنوان مطرح نیست، افزود: «در آمریکا برای مشخص کردن اطلاعات تکمیلی بیمار کرونایی و اینکه معلوم شود که به چه میزان ریه بیمار کوویدی درگیر شده است تست X – Ray گرفته میشود و تنها زمانی از سی تی اسکن استفاده میشود که احساس کنیم بر بیمار عارضهای سوار شده یا به هر دلیلی دچار آمبولی شده است.»
این استادیار رادیولوژی بالینی مرکز پزشکی کک دانشگاه کالیفرنیای جنوبی آمریکا با اشاره به اینکه در شروع اپیدمی کرونا در دنیا در کشورهایی مانند چین و کره جنوبی به دلیل آنکه هنوز تستهای PCR وجود نداشت با استفاده از روش سی تی اسکن توانستند بیماریابی را انجام و بیماری را تا حد زیادی کنترل کنند افزود: «مسلماً برای کووید۱۹ تست PCR از لحاظ پزشکی اختصاصیتر است اما تستهای سی تی اسکن حساستر است. به طوری که تستهای CT از تستهای PCR حساستر اما تستهای PCR نسبت به CT اختصاصیتر است که با توجه به منابع هر کشور استفاده از این روشها نیز متفاوت خواهد بود.»
غلامرضانژاد با اشاره به اینکه در حال حاضر و با توجه به تعدد تستهای PCR دلیلی خاصی نمیبینیم که همه بیماران کرونایی بخواهند CT انجام دهند افزود: «تست PCR در کنار انجام یک X-Ray و یک معاینه خوب از سوی پزشک عملا کار بیماران کرونایی را به خوبی انجام میدهد و تنها در صورتی که احساس کنیم عارضهای به دلیل کووید۱۹ بر بیمار سوار شده استفاده از سی تی اسکن را تنها با تجویز پزشک متخصص توصیه میکنیم.»
وی با تاکید بر اینکه در حال حاضر پیشنهاد میشود سیتیاسکن برای بررسی درگیری ریه با عفونت کووید۱۹ با دوز اشعه پایین انجام شود اظهار کرد: «اصطلاحاً به این مدل low dose CT scan گفته میشود که با این روش میزان تشعشع به بیمار و طبیعتاً خطرات آن به ویژه در کودکان به میزان قابل توجهی در مقایسه با سیتیاسکن معمولی کمتر خواهد بود.»
این استادیار رادیولوژی بالینی با تاکید بر اینکه خانمهای باردار به هیچ عنوان نباید سی تی اسکن شوند افزود: «میزان تشعشع با هر دوزی قطعاً دارای اثراتی خواهد بود و یکی از بزرگترین خطراتی که قطعا پس از کرونا جامعه جهانی با آن دست و پنجه نرم خواهد کرد، عوارض ناشی از بار اشعه سی تی اسکنها در ایام کرونایی خواهد بود.»
غلامرضانژاد با تاکید بر اینکه در حال حاضر هیچ دلیلی وجود ندارد که بیمار کرونایی بخواهد سی تی اسکن انجام دهد افزود: «سی تی اسکن تنها میتواند وسعت درگیری ریه با ویروس را نشان دهد. بنابراین توصیه اکید میشود که به هیچ عنوان مردم به صورت سرخود نباید نسبت به انجام سی تی اسکن اقدام کرده و از سوی دیگر به پزشکان نیز توصیه میکنیم که به جای سی تی اسکن با تست سواببینی و نهایتاً عکس ساده قفسه سینه، تشخیص بیماری و تجویز دارو برای بیماران را داشته باشند.»