بیومارکرها نشانگرهای بیولوژیکی هستند که با استفاده از آنها یک حالت بیماری از شرایط بیولوژیک و طبیعی افتراق داده شده یا پاسخ فرد به یک درمان ویژه به صورت دقیق، عینی و قابل تکرار تشخیص داده می‌شود. یک بیومارکر ممکن است تغییری در غلظت یک پروتئین، اسید نوکلئیک و یا یک متابولیت باشد. این مولکول‌ها قابل تشخیص و اندازه‌گیری در بافت‌های مختلف بدن فرد مانند خون، مایعات ترشحی، ادرار، مدفوع و خلط هستند. از طرفی پروتئومیکس نیز به دلیل به کارگیری ابزارهای مدرن و در عین حال دقیق، به یکی از موثرترین روش‌های شناسایی بیومارکرهای پروتئینی در تشخیص بیماری‌ها از جمله سرطان و بررسی روند درمان تبدیل شده است. پروتئومیکس (proteomics) به معنای شناسایی و بررسی گسترده اجزای پروتئینی یک سیستم نظیر یک موجود یا اجزای سازنده آن همانند بافت‌ها، سلول‌ها و برهم‌کنش‌های این اجزا با یکدیگر است.

     جمشید داودی، عضو مرکز تحقیقات بیوشیمی و بیوفیزیک دانشگاه تهران با اشاره به اینکه بیومارکرها برای سرطان پروستات سال‌هاست که استفاده می‌شود به خبرنگار «سپید» گفت: «کار پروتئومیکس این است که مارکرها را افزایش دهد تا بتوان آنها را شناسایی کرد. یعنی روشی که بتوان این مارکرها را شناسایی کرد و آنها را به کلینیک رساند.» داودی افزود: «اینکه چطور می‌شود این کار را انجام داد، دشوار است. یعنی باید مارکر را شناسایی کرد و بعد متوجه شد که این مارکر متعلق به چه مرحله‌ای است. به طور مثال در سرطان‌ها، معمولا از مارکرها وقتی استفاده می‌شود که تقریبا دیر شده است.» این عضو هیئت علمی دانشگاه تهران با اشاره به PSA یکی از مارکرهای مربوط به سرطان پروستات گفت: «به طور مثال برای PSA وقتی رنج آن تا 10 می‌رسد، رنج پایینی است. چون معمولا در ایران چکاپ انجام نمی‌شود، فردی با PSA 20 یا 30 مراجعه می‌کند؛ یعنی وقتی شناسایی می‌شود که تقریبا دیر شده، اما اگر در مراحل ابتدایی بتوان این مارکرها را شناسایی کرد، جان فرد نجات می‌یابد.» داودی افزود: «در بیشتر سرطان‌ها، اگر در مرحله اول شناسایی شوند، صددرصد قابل درمان است. یعنی اگر توموری وجود داشت، جراحی می‌شود و بیرون می‌آید. مشکل اینجاست که وقتی متوجه می‌شویم فرد بیمار است که علائم بروز یافته و سلول‌های سرطانی در بافت‌های دیگر پخش شده‌اند و در این صورت یافتن و نابودکردنشان دشوارتر است.»

     داودی با اشاره به نقش مهم پروتئومیکس گفت: «حالا اگر بتوان مارکری روی سطح سلول‌ها پیدا و یک آنتی‌ژن روی آن سطح بیان کرد و بعد به صورت هدف‌دار، یک آنتی‌بادی را به سمت آن آنتی‌ژن حرکت دهیم و آن را شناسایی کنیم و از بین ببریم، در این حالت پروتئومیکس می تواند نقش مهمی را ایفا کند.» وی افزود: «به طور مثال در خصوص سرطان تیروئید، فردی تیروئید دارد و دیرهنگام تشخیص داده شده و ممکن است پیش از آن علائم خاصی نداشته باشد؛ خیلی ساده رادیو اکتیو را تجویز می‌کنند. حال اگر بتوانیم چنین مکانیسمی را برای سرطان‌های مختلف پیدا کنیم، پروتئومیکس می‌تواند بسیار موثر باشد و جان افراد را نجات بدهد.»

    داودی با اشاره به سطح مطالعات پروتئومیک در ایران گفت: «خوش‌بختانه سطح مطالعات در این زمینه بد نیست و مطالعات خوبی در حال انجام است. مثلا در دانشگاه تهران، دانشگاه علوم پزشکی تهران، مرکز رویان و دانشگاه شهید بهشتی کارهای پروتئومیک انجام می‌شود.» وی با اشاره به مشکلات موجود در این زمینه افزود: «تنها مشکلی که در کشور برای کارهای پروتئومیک وجود دارد، شناسایی پروتئین‌ها است. یعنی وقتی به آنجا رسیدیم که پروتئین‌ها را پیدا کردیم، برای شناسایی آنها دچار مشکل می‌شویم. چون دستگاه‌های لازم (مس اسپکتومترها) را به خاطر تحریم‌ها در اختیار نداریم. طبیعتا اگر این دستگاه‌ها وارد کشور شوند، می‌توانیم این پروتئین‌ها را شناسایی کنیم.»

     این استاد دانشگاه تهران در خصوص حمایت‌های دولتی در این زمینه گفت: «حمایت دولت در حد کمک هزینه صندوق حمایت از پژوهشگران کشور است.» وی افزود: «کارهای پروتئومیکس پرهزینه است و پولی که تخصیص داده می‌شود، ناچیز است. وقتی نمونه‌ای را به خارج می‌فرستیم، چیزی حدود 50 دلار به ازای هر شناسایی پروتئین از ما می‌گیرند. اگر 100 پروتئین داشته باشیم، در حدود 5 هزار دلار فقط برای شناسایی باید پرداخت کنیم. صندوق حمایت از پژوهشگران کشور در حدود 20 میلیون به ما کمک می‌کند. این مبلغ برای کارهایی که انجام می‌دهیم کافی نیست.» وی افزود: «اگر عزم و همکاری بین مراکز تحقیقاتی و بیمارستان‌ها باشد، ‌امکانات و معلومات دانشگاهی به کمک بیمارستان‌ها بیاید و دولت هم حمایت کند، ممکن است برای سرطان‌های شایع کشور، فاکتورها یا بیومارکرهایی پیدا کنیم که در حال عوض شدن هستند و آنها را حداقل در سطح کشور به کلینیک ببریم. اگر سرطان را زود تشخیص بدهیم، در نتیجه هزینه‌ها نیز پایین خواهد آمد.»

امیر پروسنان