هر ساله اول اردیبهشت، شیراز حال و هوای خاصی به مناسبت بزرگداشت شاعران گرانقدر آن سرزمین دارد. روز بزرگداشت سعدی فرصتی مغتنم برای اندیشیدن درباره آثار و سخن و خدمتی که آن شاعر فرهیخته و ملک سخن به اصحاب اندیشه و ادب و هنر زبان فارسی و دیگر زبان‌ها کرده است. یادم است، دوران دبیرستان معلمی از جنس حضرت مولانا داشتیم و نوای صوفیانه مرید شمس را برایمان می‌خواند. در همین روزهای اول اردیبهشت بود که وارد کلاس شد، جامه شمس از تن درید و لب به سخن درباره سعدی گشود: «به‌خوبی بر همگان مسلم است که قبل از سعدی شاعران صاحب سبک و به نامی دارای جایگاه بودند، هم به لحاظ تکامل زبان و هم به لحاظ ادبیات که پیش از سعدی ما می‌بینیم، سبک خراسانی که از لحاظ ادبی و کمال یافتن در قوه تخیل سرآمد بودند یا رودکی که همه اینها با نام شاعران نخستین پارسی گوی بوده‌اند و هر کدام در سبک‌های به‌خصوصی شاعر متبحر بوده‌اند. به طور مثال در سبک غنایی ما رودکی را داریم، در سبک‌های حکمی و فلسفی ابن میثم و به همین ترتیب، شاعران به نامی قبل از سعدی داشتیم.

      در بین همه این شاعران وقتی به سعدی می‌رسیم، می‌بینیم که میراث‌دار مجموعه عظیمی از انواع قالب‌ها چه در اخلاق و پندنامه و قصاید مدحی مثل انوری و در حوزه غزلیات عطار و سنایی، حتی در مثنوی معنوی مولانا و عرفانی که همه این‌ها پیش از سعدی بوده‌اند، اما سعدی میراث‌دار سبک و قالب‌های شعری در قالب‌های متفاوت بوده است.»

      سعدی نقطه اوج و توجه در کانون شعری در بخش غزلیات ومشهور به نثر‌های گیرا است، مثل گلستانش که نه تنها زبان گویا و شیرین، بلکه به لحاظ محتوایی کاملا اخلاقی است و نوعی کاربرد مسجع فارسی را در این کتاب پربار می‌بینیم که برای بیان مقاصد خود و تاثیرگذاری بر کلام سعی در انتخاب نثر‌هایش به صورت مسجع و آهنگین کرده است. اگرچه قبل از گلستان، نثر‌های دیگری چون نثر مرسل تاریخ بیهقی را داریم، ولی در گلستان مامتوجه این موضوع می‌شویم که ملک سخن، «سعدی» آغازگر یک نثر به خصوص و متفاوتی است که موسیقی و نظم متفاوت زبانش در تقسیم‌بندی پاره سخنان آشکار و معلوم می‌شود. و از طرفی دیگر در بوستان ما همه ویژگی‌های یک شعر کمال یافته را می بینیم که در باب‌های مختلف و در شکل‌های مختلف این کتاب، گوی قصار در این سبک را از آن خود کرده است.

      در بعضی از باب‌ها سعدی با یک لحن حماسی و تعرض، که البته این ژانر مخصوص فردوسی خداوندگار لحن‌های حماسی است، سعدی به ظریف‌ترین حالت ممکن در لحن و زبان از عهده این ژانر هم به خوبی برمی‌آید. کما اینکه در مثنوی سرایی هم، ید طولانی دارد. هر چند اکثر شاعران در غزلیات خود برای شورانگیز کردن این هنر خود، معمولا به شیوه‌های مختلف یا عاشقانه و یا عارفانه می‌سرایند، اما سعدی توانسته تلفیقی از عرفان و عشق را به زبان و شعر فارسی وارد کند که قبل از او ما چنین شاعری به این توانمندی در ترکیب محتوا با زبان مسجع و موسیقی‌وار نداشتیم. روایی و پختگی و ایجاز از خصوصیات زبان و کلام سعدی است. سعدی با خلاقیت‌های خاص خود چه در بیان عواطف و احساسات انسانی که با تبحر خاصی آنها را آشکار می‌کند، چه در قصایدی که به مدح امرا و پادشاهان است، توانسته به یک شاعر شیرین سخن و نقطه عطفی برای ادبیات و شعر فارسی شود. اما آنچه سعدی را به جایگاهی ویژه رسانده تاثیرگذاری در شعر‌هایش به عنوان یک مصلح اجتماعی است. از این جهت که هر شاعری در شعر‌هایش به دنبال مطرح کردن انواع و اقسام مسائل عقیدتی و طبقاتی است یا مسائلی از جنس مطرح کردن من فردی و من اجتماعی در اشعارشان. مثلا در اشعار مسعود سعد، تمام حال و هوای آن روزگار، به قدرت رسیدن یا از سیاست حرف زدن را می‌بینیم، یا در اشعار ناصر خسرو بیشتر دفاع از نظر شخصی و کسانی را که همسو با اعتقاد و نظر خودش است، در شعر‌هایش نمایان می‌شود. در واقع هر دو شاعر پیام شخصی و مطرح کردن من فردی را دارند. از طرفی دیگر من اجتماعی از زبان اجتماع و عواطف انسانی و گذشتن از خود می‌گوید. در واقع این من، با در نظر گرفتن نیاز‌ها ودرد‌های مردم و مسائل آنان مطرح می‌شود که می‌توان این من اجتماعی را در اشعار سعدی به راحتی جست. هرچند ما شاعران و متفکرانی داریم که به شیوه سعدی فرا‌تر از من خود، سخن می‌گفتند، مثل مولانا. اما سعدی از همه اینها بالا‌تر می‌رود و به من انسانی می‌رسد که این من بزرگ در اشعارش به خوبی پیداست. پیام و کلام انسان دوستانه‌اش که نه برای یک فرقه خاص و یا قشر به خصوص، بلکه از زبان یک انسان نه برای یک گروه و مسلک، بلکه با داشتن عواطف رقیق انسانی به دور از هر گونه حب و بغضی همراه است. این شاعر ملک سخن باید بیش از اینها مطرح شود و فقط یک روز را به برپایی و سخن گفتن از سعدی نداشته باشیم، بلکه از طریق مطرح کردن اشعار و ضرب‌المثل‌هایش، در کتاب‌های درسی دانش‌آموزان، بهره اخلاقی و حکمت‌های این شاعر نامی، که از لحاظ ساختار و دستور زبانی هم بسیار گیرا و تاثیر گذار است را تالیف کنیم. سعدی به عنوان یک سخنگوی به موقع برای جامعه انسانی و یک مربی بزرگ اجتماعی باید در رسانه‌ها و مراکز فرهنگی مطرح شود و از حکایات و حکمت و تصاویر و خاطرات او بهره برد. حتی در زمینه‌های هنری نمایش‌نامه و از زبان شیوایش در گفتگو در رسانه‌های عمومی استفاده کنیم و به نوعی اشعار و ضرب‌المثل‌هایش را وارد زندگی کنیم.

پانا