روزنامه سپید | اخبار 16 | 15 مهر 1394 | لینک خبر:
sepidonline.ir/d4676
علی ملائکه
معتبرترین جایزه پزشکی جهان امسال، به خانم یویو تو از چین، کاشف اصلی داروی قوی ضدمالاریای آرتمیسینین (یا آرتمیسین) داده شد و کمیته نوبل در بیانیه‌اش از نقشی که دانش باستانی پزشکی سنتی چین می‌تواند در دنیای مدرن ایفا کند، تقدیر کرد.
اما ماجرای عجیب زندگی کاری خانم تو که از دوران جنگ ویتنام شروع شد، در عین حال محدودیت‌های پزشکی سنتی را هم نشان می‌دهد.
نیروهای ویتنام شمالی که چین از آن‌ها حمایت می‌کرد، در آن هنگام نه تنها باید با نیروهای تحت حمایت آمریکا مبارزه می‌کردند، بلکه مشغول مبارزه با مالاریا هم بودند. انگل عامل بیماری در آن هنگام به داروی کلروکین که معمولاً برای درمان استفاده می‌شد، مقاوم شده بود. ویتنامی‌ها که در مبارزه با مالاریا مستاصل مانده بودند، به کمک گرفتن از رهبر چین، مائو تسه‌تونگ روی آوردند.
پاسخ مائو راه‌اندازی پروژه‌ای نظامی برای یافتن داروی جدیدی بر ضد مالاریا بود. به زودی بیش از ۵۰۰ دانشمند در این طرح مشغول به کار شدند. یک گروه از این دانشمندان حدود ۴۰۰۰۰ نوع ماده شیمیایی را برای یافتن داروی مالاریا غربالگری کردند. یک گروه دیگر به نوشته‌های پزشکی سنتی چین روی آوردند و برای یافتن «نسخه‌های علاج‌کننده سری» به دهکده‌های چین فرستاده شدند.
خانم تو که جزو این گروه بود، در مقاله‌ای در سال ۲۰۱۱، درباره فعالیت‌هایش در دهه ۱۹۶۰ نوشت: «ما بیش از ۲۰۰۰ نسخه گیاهی چینی را بررسی کردیم و ۶۴۰ مورد را شناسایی کردیم که احتمالاً دارای تاثیر ضدمیکروبی بود. بیش از ۳۸۰ عصاره به دست آمده از ۲۰۰ داروی گیاهی چینی با یک مدل موشی مالاریا ارزیابی شدند اما پیشرفت به راحتی صورت نمی‌گرفت و هیچ نتیجه قابل‌توجهی به راحتی به دست نیامد.»
تنها ماده‌ای که در مدل موشی اثرات قابل توجهی ضد مالاریا نشان داد، عصاره گیاه افسنتین شیرین (با نام چینی qinghao) با نام علمی آرتمیسیا آنووا Artimicia annua (حاوی ماده فعال آرتمیسینین) بود. پس از نتایج نویدبخش اولیه، این گروه دانشمندان نتوانستند یافته‌های خود را تکرار کنند و به این ترتیب کارشان به بن‌بست خورد.
آنان برای حل این مشکل به نوشته‌های باستانی پزشکی سنتی چین روی آوردند و پاسخ را در نوشته‌های کیمیاگری به نام
گه هونگ مربوط به ۱۷۰۰ سال پیش یافتند که در سال ۳۴۳ میلادی درگذشته بود.
گه هونگ در کتابش با نام «کتاب راهنمای نسخه‌ها برای موارد اضطراری»، خواص گیاه افسنتین یا آرتمیسیا را برای کاهش دادن علائم مالاریا ذکر کرده بود و برای استفاده دارویی از این گیاه این راهنمایی را کرده بود: «چند گیاه افسنتین را در دو لیتر آب خیس کنید و عصاره آن را بگیرید و آن را بنوشید.»
این کلمات چند قرن بعد باعث روشن شدن ذهن دانشمندان گروه خانم تو شد.
تو نوشت: «این جمله به من این ایده را داد که گرمایی که ما در شیوه معمول عصاره‌گیری از این گیاه استفاده می‌کردیم، ممکن است اجزای فعال آن را نابود کند.»
به‌این‌ترتیب تو و همکارانش توانستند پس از ۵ سال در ۱۹۷۲ روشی را برای استخراج موفقیت‌آمیز داروی آرتمیسینین از این گیاه پیدا کنند اما این هنگام با دوران پرآشوب انقلاب فرهنگی چین (۱۹۶۶ تا ۱۹۷۶) به دستور مائو مصادف شده بود که در آن شمار فراوانی از افراد ازجمله دانشگاهیان تحت تعقیب بودند؛ بنابراین امکان ادامه آزمایش‌ها بر روی سایر حیوانات معمول آزمایشگاهی وجود نداشت. این دانشمندان که از ایمنی داروی خود مطمئن بودند، آن را بر روی خودشان آزمایش کردند.
اما از آن هنگام حدود ۳۰ سال طول کشید تا سازمان جهانی بهداشت از استفاده از این دارو حمایت کند. دلایل این تاخیر کاملاً روشن نیست، اما شاید بتوان آن را به ترکیب ناپایداری سیاسی، عدم علاقه شرکت‌های داروسازی برای سرمایه‌گذاری به علت فقدان حق انحصاری (پتنت) و فقیربودن عمده مبتلایان به مالاریا نسبت داد.
داروهای گیاهی و حیوانی موجود در پزشکی سنتی حاوی صدها ماده شیمیایی هستند که درصد نسبی آن‌ها در فراورده‌هایی با نام‌های مشابه، ممکن است کاملاً متفاوت باشد. روشمندی و قوت کارآزمایی بالینی که امکان تکرارپذ‍یری نتایج را می‌دهد، دانشمندان را مجبور می‌کند که جزء فعالی را در این داروها پیدا کنند که بیشترین احتمال تاثیربخشی را دارد.
ماجرای آرتمیسینین یکی از مواردی را نشان می‌دهد که تو و همکارانش توانستند دانش پزشکی سنتی چین را با روشمندی پزشکی مدرن ترکیب کنند.
